Laburreko zenbakia: 09/2022
“Geure burua alda bagenezake, munduan ere aldatuko lirateke gauzak” (M. Ghandi)
Berriki krisi ekosozialari eta horri erantzuteko sortzen ari den ikuspegi motari erreferentzia egin genion. Oraingoan, erakundeen aldaketaren gaia jorratuko dugu, hau da, erakundeentzat dakarren egiturazko erronka, baita testuinguru horretan ere. Eta duela gutxi argitaratu dugun etika ekosozialari buruzko laburpena irakurtzera bideratuko dugu[1].
Zergatik hitz egin behar dugu aldaketaz?
Aldaketa errealitatearen datua da eta erakundeentzako etengabeko gaia. Bizitzak aldaketa dakar, baita gizarteak ere. Baina egun jazotzen ari diren aldaketek arreta berezia eta planteamendu sakona eskatzen dute, dimentsioarengatik eta abiaduragatik. Mundua konplexua da eta ez da erraza gertatzen ari dena ulertzea, beraz, ezta bide erdian orientatzea ere.
Aldaketaren kudeaketa ohiko kezka da erakundeentzat. Ezinbesteko galdera da aldaketaren aurrean nola kokatu jakitea, ikuspegi egokitzailetik, baina ez da hori bakarrik: zertarako aldatu galdetzea ere beharrezkoa da. “Aldaketaren kudeaketa” kontzeptua talde psikologikoan egindako azterketa sistematikoaren eta lidergo-prozesuaren eta enpresen kudeaketaren uztarketatik dator. Egun, lotuta dago erakundeak ingurunean egin beharreko egokitzapenekin, eta, maiz, jasangarritasunarekin du lotura. Baina maila sakonagoan, erakunde sozialek aldaketarako eragile izateko bokazioa izan ohi dute, eta beraien buruari galdetu behar diote nola alda daitezkeen definitu eta proposatzen duten eraldaketa soziala gauzatzeko. Baliabideetara sartzeko auzi koiunturalaz harago, erronka handia dute munduan eta gizakien bizimoduan izandako aldaketa handiarengatik (termino orokorretan gizateria gisa ulertzen da; izan ere, egun biztanleria orokortzat hartu behar dugu gure burua). Eta aldaketa orokor horiek egunerokoan islatzen dira tokiko eremuan, objektuetatik hasi eta kontzeptu eta mundu-ikuskeretara.
Beraz, gure erronka munduaren errealitatearen aurrean kokatzea da, aldaketa guztiak eta horien konplexutasuna, klima-aldaketari eragiten diogun moduak eta maila txiki eta handian horrek zertan eragiten digun ulertzeko zailtasunarekin. Horregatik, aldaketaren gaineko galdera (egiturazkoa eta eraldatzailea) ez dator berritzeko agindutik, ezta beste batzuen aurrean gailentzetik ere, baizik eta nortasunetik, beharretik, bokazio eraldatzailetik eta errealitatea entzutetik.
Aldaketarako hurbilpenak
Aldaketa hori izendatzeko moduetako bat da “metamorfosia”[2]: zerbait erabat berria, ezezaguna, zalantzazkoa, aurretik ikusi ezin dena eta kontrolatu ezin diren albo kalteak dituena. Hala ere, albo kalte horien erantzuleak gara, munduan egiten dugun esku-hartzetik eratortzen baitira, eta horien gainean erabaki behar dugulako. Ulrich Beckek “La metamorfosis del mundo” liburuan planteatzen du egungo aldaketak mundu-ikuskeraren aldaketak direla: munduaren irudia, munduaren irudikapena eta, beraz, bertan egoteko modua aldatzen ari dira pertsona guztiontzat. Eta hori ez da aldaketek programa bat jarraitzen dutelako edo norbaitek proposatu duelako, baizik eta giza esku-hartzeen albo kalte gisa. In vitro ernalketa jartzen du adibide gisa: erabat aldatu du amatasunaren kontzeptua, nahiz eta hori ez izan nola egin deskubritu zuten zientzialarien xedea. Era berean, azken hamarkadetako aldaketa sozial askok mundu osoan aurreikus ezin daitekeen eragina izan dute, eta horrek gertatzen jarraituko du klima-aldaketaren ondorioekin (aldaketa sozial eta politikoak ere ekarriko ditu).
Baina aldaketa horiek aurreikusi ezin diren arren, modu aktiboan jar gaitezke haien aurrean, lan egiten eta baldintza berdinetan, parte-hartzaileetan eta komunitatekoan gerta daitezen esku hartu. Ez da ezinbestekoa bidegabekeria-baldintzetan bizitzea. Arriskuen eta mehatxuen egungo banaketak arriskuak sortzen dituztenak eta jasaten dituztenak bereizten ditu. Hala, desberdintasunak dauden munduan bizi gara, eta kalteak ez dira berdin banatzen. Eta horretan badugu zer egin: aurre egin diezaiekegu justiziatatik eta parekidetasunetik.
Garai honetan beharrezkoa da ondasunen desberdintasunei ez ezik (errenta, hezkuntza, osasuna, oparotasuna, babes soziala), gaitzen banaketari ere erreparatzea (arrisku klimatikoa, finantza-arriskua, erradiazio nuklearra). Becken arabera, XX. mendean esperientzia batzuek (gerrek, holokaustoak, bonba atomikoek) talka antropologikoa eragin dute, aztarna sakona kontzientzia kolektiboan. Esperientzia horien emaitza “inoiz ez gehiago” etika izan da, eta mundua egoteko beste modu baten gaineko gogoeta. Orain, berdintasunerako aurreikuspen globalean bizi gara. Desberdintasuna zalantzan jartzen da, ez dago legitimizatua. Horretarako, Beckek ikuspegi kosmopolita proposatzen du (eta metodologia bat), eremu nazionalera mugatzen ez dena. Ia beti munduko arazotzat hartzen ditugun gure arazoak jorratzeko modua, biztanleria globalari begira.
Aldaketa-garai hori izendatzeko beste modu bat “krisia” da. Eta egungo krisia krisi ekosoziala da, Yayo Herrerok aipatzen duen moduan[3]: izaki bizidun guztioi eragiten digu, interakzio sistematikoan. Gizateria erronka kritiko baten aurrean dago, aldaketa globala deiturikoa (eraldaketa sozial eta ingurumenekoen multzoa da, klima-aldaketa barne, baina ez dira horretara murrizten, elkarren artean lotutako beste prozesu asko ere barne hartzen baititu). Aldaketa horrek mehatxu egiten die gizakion bizitza gaur egun ezagutzen dugun moduan mantentzeko beharrezko baldintzei. Hondatze ekologiko eta sozialak (berbera da finean) erro kultural eta ekonomikoak ditu. FOESSA 2019 txostenaren arabera, “ez dago krisi ekologiko bat, beste bat soziala, eta abar. Krisi ekosozial konplexu bat dago eta justizia sozialaren eta ingurumeneko justiziaren ideiak ekonomizatzeko eta birpentsatzeko beste modu batzuk eskatzen ditu[4]”. Horregatik diote zibilizazioaren krisian gaudela. Bi mende eskasean, zibilizazio industrial kapitalistak bidegurutzean jarri du gizateria, garapenaren ideiak eusten dituzten oinarri sozial eta naturalak ahuldu dituelako. Gizakion bizitza antolatzeko moduek eragina dute biosferan zein gizarteetan. Globalizazioa, ingurumeneko aldaketak eta krisi ekonomiko eta finantzarioak eraldaketa sozial handiak eragiten ari dira, eta horien ondorioz, desberdintasuna, muturreko pobrezia, bazterkeria eta oinarrizko eskubideen ukapena areagotu dira[5] Bizitza ziurgabea izan da beti, baina orain arrisku berriak daude eta aurreikusi ezin diren interakzioak dituzte. Ziurgabetasunaren ohiko iturriez gain (prekarietate ekonomikoa, mehatxu naturalak, diskriminazioa eta indarkeria) orain planetaren narriadura eta desberdintasunekin, gizarte industrialen trantsizio ekonomikoarekin eta polarizazio politiko eta sozialarekin duen interakzioa gehitu behar dira (teknologia digitalen erabilerengatik areagotu egin dira).
Aldaketaren aurrean zer egin
Aldaketa ekidin ezin den arren, horrek ez du esan nahi ezer egin ezin dugunik; kontrara, asko dago egiteko. Aukerak sortzeko, gizarte-ehundura indartzeko, barnekoa zalantzan jartzeko, erresilientziarako prestatzeko (gutxiagorekin bizi, zaintzen bizi, hobeto bizi, bizitzaren alde egon). Erakundeak aldatze-prozesuan dauden aldaketarako eragileak dira. Zer egin nahi dute edo dezakete bizitzaren alde, bizi-sistemaren sorkuntzaren eta mantenuaren alde, bizitzaren jasangarritasunaren alde?
Aldaketaren ondorioz derrigorrezkoa da erantzun egokiak aurkitzea, baita zein balio mantendu nahi ditugun aukeratzeko gaitasuna izatea ere. Aldaketaren aurrean esan nahi du espero dugun errealitatea posible egiteko zehaztea. Hortaz, egokitze-ariketa da, kontserbazio- eta sorkuntza-ariketa, konpromisozkoa eta koherentea. Eta, horretarako, gizarte-erakundeek galdetu behar dute nolakoak diren eta nolakoak izan nahi duten, diren horrek ekarpena egiten baitio errealitatearen eraldaketari. Ez soilik ekintzei dagokienez, baita antolatzeko, erabakitzeko, baloratzeko, lehenesteko eta modu kolektiboan sentitzeko moduei dagokienez ere. Erakundeak zalantzan hartzea eraldaketa sozialaren parte da, ez gaudelako munduko prozesuetatik kanpo: errealitatea eraldatzeak gure burua eraldatzea dakar.
Zer esan dezakete egun hirugarren sektoreko erakundeek beraien izateko, antolatzeko eta gizarte-eredua planteatzeko moduaren gainean? Nola erantzun diezaiokete erronka global horri?
Lehenik eta behin, esanguratsua dela horri buruz galdetzea, barne-eraketari buruz eta kanpoko presentziari buruz. Erakundeak biztanleria globalaren eragileak dira tokiko eremuan. Eta zeregin hauek planteatzen zaizkie:
- A) Sufrimendua prebenitzea, krisiaren inpaktua arintzea, erresilientzia sortzea. Hau da, ongizatearen, askatasunaren eta jarduketaren gaitasunak zabaltzea. Hau da, erakunde indartsuak eta malguak ere izatea, aurreikusi ezin diren aldaketen inpaktuari eutsi ahal izateko.
Ziurgabetasunak pertsonek besteengan duten mesfidantza areagotzen du eta polarizazio politiko eta soziala eta esku-hartzearen parilisia sortzen du. Nola egin dezakegu ekarpena konfiantza areagotzeko eta ziurgabetasuna uxatzeko?
Etengabe aldatzen ari den errealitate honetan beste pertsona batzuentzat lan egiten badugu, gai izan behar dugu aldaketan eta haren ondorioetan laguntzeko. Egungo munduak etengabeko eta aldi bereko aldaketen aurrean jartzen gaitu, eta kontuan izan behar dugu etengabeko aldaketa horrek duen inpaktua (desorientazioa, segurtasun eza, inpotentzia, beldurra…). Testuinguru horretan, buruko oreka eta erresilientzia ezinbestekoak dira giza garapenerako. Buruko sufrimenduak (segurtasunik ezarekin lotuta) eragotzi egiten du baliabideak lorpen bihurtzea, gure potentzial osoa garatzea eta bizitza zentzuduna izatea. Etengabeko aldaketari aurre egiteko beharrezkoa da heldutasuna, argitasuna, onarpena, energia eta malgutasuna izatea. Beharrezkoa da galerak onartu eta jasotzea, eta aukeren gainean erabakiak hartzea. Beharrezkoa da ziurgabetasunaren erdian nork bere burua eta besteak orientatzea. Nola prestatu behar dugu horretarako?
- B) Sistematikoa eta egiturazkoa jorratzea. Aurreikusi gabeko jazoeren eta jazoera larrien aurrean, erakunde sozialek azkar erreakzionatu dute arazo berriei erantzuteko. Aldaketen aurrean izan duten jarrera ez da izan ez erresistentzia ezta axolagabekeria ere, erresilientzia, enpatia, sorkuntza eta onarpena baizik. Hori egiaztatu ahal izan genuen pandemiaren unerik zailenetan, erakundeek berrikuntzatik eta erresilientziatik erantzun zutenean[6]. Baina jakitun gara zibilizazio-krisiaren egoera larrialdi puntualetatik harago doala. Ziurgabetasun konplexuan gaude, eta horrek aldaketa sistematikoa eskatzen digu: ekonomian, itun sozialetan, politiketan, araudietan, sinesmenetan eta balioetan. Ikuspegia, mundu-ikuskera berrikusi behar dugu. Ikuspegia integratutako mundu-ikuskeraren arabera garatzeak paradigma bat dakar: errealitatea kontzientziaren mailatik ulertzen da eta horrek paradigma hori ahalbidetzen du. Paradigma bera argitzea eta bizi garen une honetarako egokiena ote den egiaztatzea dagokigu. Jarraitzeko edo eboluzionatzeko aldatzen gara?
Egun, hainbat erakunde beraien eraldaketan aurrera egiteko moduak bilatzen ari dira, eta paradigma berrietatik bideratzen ari dira, hala nola:
-Barnekoari erreferentzia egitea (garapen pertsonala, teal paradigma, hezkuntza herrikoia, bereizitasuna): –jakitearen, boterearen, egitearen– gakoa ez dago kanpoan.
-Bizitza erdigunean (ekofeminismoa, etika ekosoziala): paradigma patriarkala, kapitalista eta ekoizpenekoa alde batera uztea. Interdependentzia eta zaintzak.
- C) Polaritateak txertatzea Edgar Morinek[7] dagoeneko 2011n planteatu zuen aldaketa globaleko prozesuek egun aurkako gisa bizi ditugun elementu batzuk izan behar dituela. Horrek hirugarren sektorean ere galderak planteatzen ditu. Erakundeek nolako ekarpena egin dezakete integrazio horretan? Integratu daitezkeen polaritate horietako batzuk hauek dira:
–Globalizazioa/desglobalizazioa. Komunikazioaren eta prozesu kulturalen dimentsioa mundu mailakoa da egun, eta, aldi berean, tokiko garapena sustatzea dakar (tokiko ekonomia, parte-hartze komunitarioa, gertuko zerbitzuak). Erakundeak tokiko aldaketaren eragileak dira, beraien kokalekutik, eta, era berean, kontuan hartu behar dute biztanleriaren dimentsio globala (eta beraien eskubideena eta lekualdatzeena) eta esku-hartzearen inpaktuarena. Erakundeentzako galdera hau izango litzateke: nola eragiten digun eta nola eragiten diogun globalari eta tokikoari.
–Hazkundea/desazkundea. Zerbitzuen, energia berdeen, garraio publikoaren, ekonomia sozialaren eta solidarioaren, urbanismo gizatiarraren, nekazaritza tradizionalaren eta biologikoaren hazkundea lotuta egongo litzateke produkzio-grinarekin, kontsumoarekin, erabilera bakarreko produktuekin, industrializatutako elikagaiekin, bitartekarien nagusitasunarekin eta errepide bidezko garraioarekin. Erakunde sozialentzako galdera izango litzateke zertan hazi eta zertan desazi.
–Garapena/inboluzioa: ondasunen, ekoizpenaren eta errentagarritasunaren garapen mugatua integratzea, pertsonen garapen osoarekin; beraien beharrei entzunez, tolerantzian, ulermenean, elkartasunean eta gupidan oinarrituta. Eta barrurantz begiratzea, bakoitzaren kultura eta komunitaterantz, bizitzeko kalitate poetiko eta estetikorantz. Autonomia pertsonala eta komunitate-dimentsioa orekatuko duen garapena. Hau litzateke erakundeentzako galdera: zer ari gara garatzen arlo indibidualean? Eta kolektiboan?
–Kontserbazioa/eraldaketa: orekatzea litzateke iraganeko jakintzak, ezagutzak eta jarduketak gure alde jartzea, egungo beharrei erantzuteko (energetikoak, nekazaritzakoak, sozialak, komunitarioak). Planetan dauden bizitzen, hizkuntzen eta kulturen dibertsitatea kontserbatzea, eta, era berean, aberasten gaituzten deskubrimenduak izatea. Galdera hau litzateke: iraganeko jakintzetatik zer har dezakegu kontuan etorkizunean lagungarri izateko? Eta, halaber, gure erakundeen barruan zer irakats diezaiekete belaunaldi batzuek besteei?
Erakundeetako aldaketen esperientziak
Galderez eta ikuspegiez gain, zati honetan txertatu nahi ditugu gure ustez hirugarren sektore sozialaren berezko nortasunetik aldaketa globalari ekarpena egiten diotela ulertzen dugun erakundeen aldaketak.
Erakunde batzuk aldatzea planteatu dute, eta, horretarako, beraien antolatzeko modua, erakunde barruko erlazioak eta erlazio horiek gidatzen dituzten aurrekontuak berrikustea. Erakundeen barne-bizitza hazkunde ez kuantitatibotik ere planteatu daiteke, kualitatibotik: interdependentea, harremanezkoa, soziala, gizatiarra eta kolektiboa. Barne-aldaketa horiekin alde erreproduktiboa ere txertatu behar da, zeina normalean ikusezina eta feminizatua den. Barne-eztabaida zer, nola eta zergatik egiten dugunaren gainekoa da. Nola erlazionatzen garen eta pertsonak nola zaintzen ditugun. Eta barnera begirako gatazkak konpontzen ikastea, benetan dibertsitatea txertatzea. Geroz eta egoera konplexuagoetarako talde azkarragoak sortzea. Duela urte batzuetatik, kolektibo ugari lanean ari dira eredu patriarkal, produktibista eta hierarkikoetatik urruntzeko, eta zaintza oinarri duten lan-prozesuak sortzen dituzte. Prozesu horietan logika dominatzaileak deseraiki eta talde-bizitza indartzen da, loturak zainduz eta gatazkak konpontzeko formulak garatuz. Hala, sistemaren eraldaketa da xedea, eta egiteko moduak zalantzan jartzea. Erakunde bizigarriak dira, bizitza erdigunean jartzen dutenak eta modu parte-hartzailean, horizontalean eta sarean funtzionatzen dutenak.
Halaber, badaude esku-hartzeko modua eraldatzeko erabakia hartu duten erakundeak, erakundeari gutxiago eta pertsonei gehiago begiratzen dieten ereduetatik abiatuta:recovery[8]paradigma, pertsona oinarri duen arreta integrala[9], berezitasunetik bideratutako arreta eta laguntza. Azken proposamen honetan, hau hartzen da kontuan “lotura soziala subjektu bakoitzaren berezitasunaren arabera antolatzen da eta antolatu izan da beti” , eta hori esku-hartzearen prozesuaren oinarrian dago. Ikuspegi horretatik, jarduketa instituzionalek malguak izan behar dute, eta pertsona bakoitzari egokitu (beraien presentzia eta gabeziei), “etengabeko arretan”.
Espazio soziala sortzeko, ziurgabetasunarentzat, pertsona bakoitzean dagoen alderdi iragarrezinarentzat zabalik dauden jarduketak antolatu behar dira. Erakundeetako eta jarduketa sozialetako ohiko araudiaren aurrean, bereizgarritasunaren ikuspegiak trukerako eta elkarrizketarako espazioak sortzea proposatzen du, dibertsitateari harrera egiteko. Pertsonak munduan bere lekua izateko modua asma dezakeen espazioa, denbora eta lekua. Halaber, beharrezkoa da erakundeek uko egitea funtzionamendua hierarkikoa eta zurruna duten ereduak izan eta garatzeari, eta eredu arin eta irisgarriagoak sortzea.
Eta beste erakunde batzuek erreferentziak, estiloak edo sakontzeko ikuspegiak garatzera bultzatzen dituzten bilakaeraren jakin-minetik planteatzen dituzte aldaketak, eta hori beraien kudeaketa-ereduko aldaketetan islatzen da. Esaterako, teal paradigma ezartzen duten erakundeen kasua da: erakunde horien planteamendua da autogestioa, barne xedea edo kide guztien osotasuna lantzea. Eta aurreikuspen horietatik, egitura malgu eta organikoagoetara aldatzen dira, autogestionatutako erabaki-sistemetara edo langileen integritatea txertatzera, eta ez soilik dimentsio exekutibo/kognitiboa. Paradigma horren barruan ulertzen da erakunde bat harremanek osatutako sistema dela, organismo bizia, pertsonek osatzen dutena, eta pertsona horiek ez dira “baliabideak”, bilakaeraren, hazkundearen eta garapenaren eragile nagusiak baizik. Erakundeak indartzea lotuta dago pertsonek horietan bizi dituzten prozesuekin, horien parte izatea erabakitzen duten moduarekin eta erakundeek gara ditzaketen eta nahi dituzten prozesuekin, beraien xedeekin bat eginez (ekoizpen-dimentsioa kideen ongizatearekin eta osotasunarekin orekatuz).
Laburbilduz, hiru aldaketa-nukleo horiek jorratzean, ekarpena egin nahi dugu erakundeek aldaketaren motorra eta garatu nahi duten aldaketa mota aurki dezaten, errealitatearen ikuspegi sakonetik, eta aldaketa guztiek aldaketa kolektiboari ekarpena egiten diotenaren kontzientziatik: “Ezer aldatu ezin bada ere, ni aldatzen banaiz, guztia aldatzen da”.
Amaitzeko, behatokiak antolatu duen hurrengo jardunaldia-tailerra bidaltzen dizuegu. Bertan, aldaketaren gaia jorratuko dugu, esperientzian egun dagoeneko gertatzen ari diren aldaketarako hiru aukera hauek aurkeztuko ditugu eta zer aldaketa nahi ditugun eta zer norabidetan zehazteko espazioa zabalduko dugu. Horri buruzko informazio gehiago duzue hemen: https://3seuskadi.eus/encuentro/jardunaldi-tailerra-eraldaketa-kulturala-erakundeetan-zergatik-eta-zertarako/?lang=eu
[1] https://3seuskadi.eus/breve/begirada-ekosoziala-hirugarren-sektore-sozialean/?lang=eu
[2] U. Beck, La metamorfosis del mundo, Paidós 2017
[3] https://www.fuhem.es/2020/10/14/crisis-ecosocial-injusticia-ecologica-y-ciudadania-global/
[4]Krisi ekosozial globala, VIII. FOESSA txostena, 2019.
https://www.foessa.es/main-files/uploads/sites/16/2019/05/1.2.pdf
Giza Garapenaren Txostena 2021/2022 laneko emaitzen arabera, PNUD
“Covid-19aren eragina Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialeko erakundeetan” txostena kontsulta daiteke hemen: https://3seuskadi.eus/wp-content/uploads/Informe_COVID_19.pdf
[7] E. Morin, La Vía, Paidós, 2011
[8] F. Vidal, El paradigma recovery: los trabajos sociales de la libertad, UPC 2021
[9] https://www.fundacionpilares.org/docs/encuentro_PPT_Rodriguez.pdf