Laburreko zenbakia: 04/2024
Joan den martxoan jardunaldi bat egin genuen Gasteizen, belaunaldien arteko erreleboari eta erakundeen gizarte-iraunkortasunari buruz hausnartzeko. Erronka horiek behin eta berriz agertzen dira Behatoki honek egindako diagnostikoetan (2015 eta 2020 Liburu Zuria; 2019, 2021 eta 2023 Barometroak). Esate baterako, Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialaren 2023ko Barometroaren arabera[1], “sektorea osatzen duten erakundeen % 36,2k 20 urteko edo gehiagoko ibilbidea du” (10). Datu horri esker, egiazta dezakegu gure sektorea nolabaiteko heldutasun-maila lortzen ari dela, eta, aldi berean, haien gizarte-iraunkortasunari buruzko hausnarketa-prozesuei ekin behar zaiela.
Hala ere, gure erakundeetan aktiborik garrantzitsuena erakunde horiek osatzen dituzten pertsonak direnez, jasangarritasun sozial hori, 2020ko Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialaren Liburu Zuriak berak adierazten duen bezala (5. erronka[2]), bere oinarri soziala indartu eta handitu behar da, lotura eta parte-hartze sozialerako modu berriak txertatuz. Baina baita beren belaunaldi-erreleboa ere pentsatu eta antolatu ere, bai pertsona ordainduei bai boluntarioei dagokienez, belaunaldi berriak[3] sartzen saiatuz, logika eta egiteko modu berriak eta, agian, erakundeekin lotzeko eta konprometitzeko modu berriak ekarriko dituztenak.
Pertsona berriak sartzeko prozesu horiek, gazteagoak izan daitezkeenak, erronka berriak sortzen dituzte erakundeentzat. Alde batetik, horiek integratzen eta zaintzen saiatu behar dute, parte hartzeko eta lotzeko modu eta estilo berriak txertatuz, eta, aldi berean, beren nortasuna, kultura eta antolamendu-balioak mantentzen eta transmititzen ahalegindu behar dira. Bestalde, talentuaren kudeaketan murgildu behar dira pertsona berri horiengan egon daitezkeen profil espezifiko baliotsuak erakarriz eta atxikiz, eta, ordaindutako pertsonen kasuan, lan-baldintza eta/edo soldata-baldintza erakargarriagoak dituzten beste sektore batzuetara joatea saihesten saiatuz.
Gai horiei lehenago heldu zaie, batez ere, erakundeen ikuspegitik, haien arazo partikularrak kontuan hartuta. Jardunaldi honetan, aldiz, lanean hasten diren gazteen ikuspegitik egin diegu aurre, xehetasun handiagoz jakiteko zer motibaziok bultzatzen dituzten hirugarren sektore sozialera joateko, zer irudi eta itxaropen dituzten sektore horri buruz, zer modu dauden sektore horretara iristeko eta hari lotzeko, eta abar.
Horretarako, jardunaldia hiru elkarrizketa-mahairen inguruan egituratu zen, eta mahai horietan hainbat gai jorratu ziren. Lehenengo bi mahaietan, hirugarren sektore sozialeko erakundeetan boluntario edo profesional gisa sartutako gazteak izan ziren protagonista, eta sektorearekin bat egitera bultzatu zituzten motibazioei buruz hitz egin zen, bai eta beren erakundeetan sartu aurretik zuten pertzepzioari eta itxaropenei buruz, eta erakunde horietako kide izan zirenean aurkitu zuten errealitateari buruz ere. Hirugarren mahaian, HSSko Arabako bi erakundek eta Batekin, Arabako boluntariotzarako eta parte-hartze sozialerako agentziak parte hartu zuten, eta gogoeta egin zen gazteak bertan sartzeak dakartzan erronkei eta aukerei buruz, bai eta erakundeek belaunaldi berriez duten pertzepzioari buruz ere, horiek funtsezkoak baitira haien jasangarritasun sozialean aurrera egiteko.
Azkenik, espazio ireki bat utzi zen, non ikusleek mahaietan jorratutako gaiei buruzko gogoetak partekatu zituzten. Jarraian, jardunaldi honetan sortutako ideia nagusiak eskaintzen ditugu.
Gazteek Hirugarren Sektore Sozialeko erakundeetan sartzeko dituzten motibazioak
Mahai horretan hiru gaztek hartu zuten parte: Yeray Zárraga (Berriztu Elkarteko langilea), Miren Peña (Zabalduz Kooperatiba Elkarteko langilea) eta Sara González (hainbat erakundetako boluntarioa eta Deustuko Unibertsitateko gizarte-hezkuntzako doktoregaia).
Mahaia abiatu genuen Mutua Madrileña Fundazioak gazteek hirugarren sektoreari buruz duten pertzepzioarekin, 2023an egindako azterlanaren zenbait datu partekatuz[4]. Azterlanaren arabera: 16 eta 34 urte bitarteko lau gaztetik batek ez du GKErik ezagutzen; gazteen erdiek uste dute GKEek irudi ona dutela gure gizartean; hamar gaztetik bostek pentsatzen dute noizbait GKE batean lan egingo dutela, 35 urtetik gorakoen datu bikoitza. Horrenbestez, azterlanaren arabera, gazteek ondo ezagutzen dute hirugarren sektorea, eta oso irudi positiboa dute. Gainera, lan-aukera erakargarria da.
Mahai honetako hiru kideen kasuan, hezkuntza-erakundeak (bigarren hezkuntza edo unibertsitatea) erabakigarriak izan ziren HSSren existentzia ezagutzeko eta egiten duen lanera lehen hurbilketa bat izateko. Hori dela eta, zenbait kasutan, beren borondatez integratu ziren sektoreko erakundeetan eta/edo, aurrerago, sektoreko berezko eremuetan trebatu ziren. Horietako bakoitzak TSSn lan egiteko izan zituen motibazioak askotarikoak izan zirela esan zuten, nahiz eta elkarren artean konektatuta egon. Alde batetik, lanbide-faktore eta bokazio-faktore bat aipatu zuten (gradu jakin bat ikasi izana; gizarte-kolektibo jakin batekiko edo pertsonekin harremanetan egoteko interesa), beren interes eta balio pertsonalekin beste lanbide mota batzuekin baino gehiago bat zetorrena. Bestetik, faktore politiko bat aipatu zuten; izan ere, sektorean beren militantzia bideratzeko espazio bat aurkitu ahal izan dute, gizartea eraldatzen laguntzeko, beren lan profesionala edo borondatezkoa eta beren balio eta ideia politiko eta sozialak koherentziaz eta zatiketa pertsonalik gabe bizitzeko eta uztartzeko aukera ematen dien espazio bat.
Hala ere, arrazoi horiek ez dute bermatzen, mahaia osatzen duten hiru pertsonek adierazi zutenez, sektorean epe luzera karrera profesionala izatea. Hainbat arrazoirengatik -bokaziozkoak edo politikoak izateaz gain- da erakargarria eta motibagarria, hala nola hirugarren sektore sozialeko erakundeek eskaintzen dituzten proiektuen aniztasuna, horrek berekin dakarren etengabeko aldaketa eta hobekuntzarako aukerarekin. Baina, bestalde, adierazi zuten faktore eragile horiek tentsioan sartzen direla prekarietateak markatutako lan-baldintzekin (gaizki ordaindutako lana), eta horrek eragotzi egin dezakeela bizi-proiektu duinak eta egonkorrak abian jartzea (etxebizitza izatea, familia bat osatzea, etab.) eta, ondorioz, gazteak sektorera erakartzea.
Mahai honen eduki osoa bideo honetan ikus daiteke:
Jardunaldia amaitzean, publiko gisa bertaratu ziren pertsonek idatziz adierazi ahal izan zuten panel batean zer motibaziok bultzatu zituzten edo bultzatuko zituzten Hirugarren Sektore Sozialean lan egitera. Beren erantzunek azpimarratu egiten dituzte, ñabardurak emanez, mahaiko kideek sektorearekin duten loturaren bokazio- eta lanbide-dimentsioari eta dimentsio politikoari buruz azaldutako ideiak.
Erantzun horietako askok hainbat modutara aipatzen dute pertsona horiek hirugarren sektorearekin duten edo izango luketen lotura, gizartea eraldatzeko beharraren uste sendoagatik edo sektoreko lanak eraldaketa hori ekarri edo horretan laguntzeko eskaintzen dituen aukerengatik (“justizia soziala”, “aldaketa soziala”, “inpaktu soziala”, “garapen soziala” edo “garapen komunitarioa” dira erabili zituzten adierazpenetako batzuk). Kasu batzuetan, esplizituago adierazi zen identifikazio ideologikoa edo politikoa dagoela sektoreak duen gizarte-misioarekin, sozialki konprometitutako sektore baten parte izatearen balioa, eta, halaber, eskaintzen dituen aukerak kezka berberak dituzten pertsonekin topatzeko, baita orientazio sozial eta politiko hori sektorean egin daitekeen lan profesional edo boluntarioarekin lerrokatzeko ere.
Hain zuzen ere, dimentsio profesionala/bokazionala ere indartsu sortu zen. Hemen emandako erantzunak askotarikoak dira: gizartea zerbitzatzeko bokazioa, beharra duten pertsonei lagunduz lan profesionala egiteko balioa, hirugarren sektoreko lanak pertsonei, taldeei edo komunitateei laguntzeko eskaintzen dituen aukerak. Erantzun batzuk haratago doaz, bokaziozkoa eta profesionala estuago lotuz, sektoreak garapen/errealizazio pertsonala (bokazio soziala) eta profesionala uztartzeko eskaintzen duen aukera hainbat modutan azpimarratuz.
Gazteek Hirugarren Sektore Sozialean sartzeko dituzten itxaropenak
Mahai horretan hiru gazte izan ziren: Inés Gutierrez (boluntarioa; EDE Fundazioko Aisialdi Eskolako koordinatzaile pedagogikoa; Euskalerriko Eskautak Bizkaia elkarteko prestakuntza-arduraduna), Diego Menéndez (Askabide Elkarteko langilea eta zuzendaritza-batzordeko kidea) eta Nerea Layna (Harresiak Apurtuz-eko langilea).
Mahaia hasteko, Mutua Madrileña Fundazioak arestian aipatutako azterlanetik ateratako eta gazteek hirugarren sektoreari buruz duten pertzepzioari buruzko zenbait datu azaldu ziren. Zehazki, honako hau adierazten du azterlanak:
- Espainiako hiru gaztetik bik uste dute GKEak gobernuak baino urrunago iristen direla: botere publikoek konpontzen ez dituzten arazoak konpontzen dituzte.
- Gazte gehienek uste dute GKEak politikoki independenteak direla eta behar dutenei laguntzen dietela, irizpide ideologikoen gainetik.
Datu horiek hirugarren sektorearen irudi oso positiboa transmititzen dute gazteen artean, mahaiko kideek partekatzen duten irudia ere bada, baina ñabardura batzuekin. Egia esan, hirugarren sektoreak administrazio publikoak berak baino lehenago detektatzeko eta arazo sozialetara iristeko gaitasuna du, baina sektorearen irudia balio militanteek eta politikoek idealizatzen dute, eta beharrezkoa da, sektore horretara iristen denean, egoera errealistago batean kokatzea, eta horrek berekin dakar zenbait “etsipen” kudeatzea.
Zertan dautza hirugarren sektorearekiko etsipen horiek? Mahaiko kideek batzuk adierazi dituzte. Alde batetik, behin sektorearen barruan, ohartzea sektorea ez dela edo ezin dela aldaketa sozialaren eragile izan. Bestetik, egiaztatu behar da lantaldeak, urte asko daramatzatenak onartutako eta finkatutako ikuspegi eta metodoekin lanean, oso itxita daudela pentsatzeko eta esku-hartze soziala praktikatzeko modu berriak sartzeko.
Hala ere, hirugarren sektore sozialak baditu gazteentzat erakargarriak diren faktoreak edo ezaugarriak ere. Mahai honetako kideek aurreko mahaiko panelean sortu ziren elementu batzuk aipatu dituzte hemen. Hirugarren sektorean lan egiteko hautuaren zati batek bokazio- eta politika-jatorria duela uste dute: laguntza behar duten pertsonekin lan egitea, haien alde jartzea eta haiekin loturak sortzea. Horrek aukera ematen du errealitate sozialetarako sarbidea izateko eta aberasgarriak diren eta hazkunde pertsonala errazten duten egoerak esperimentatzeko. Gainera, sektore dinamiko bat da, errutinan erortzea ahalbidetzen ez duen jarduera mota batekin, eta oso antolatua, politika publikoetan eragiteko eta, horrela, pertsonen bizitza eraldatzeko gaitasun handiarekin.
Alderdi positibo horiek ere badute beste alde bat. Mahai honetako kideek adierazi dutenez, hartzaileen egoera gogorren eraginpean dagoen sektore bat da, langileak inpaktu hori bizi izaten du, eta horri buruzko lan pertsonala beharrezkoa da, mugak ezarri eta kudeatu ahal izateko. Gainera, badira lan-baldintza zaileko lanpostuak (txandakako lana), baita ezegonkorrak ere (arrazoi ekonomikoengatik mantentzen ez diren proiektuak), eta horrek berekin dakar motibazio pertsonalaren eta bizi-egonkortasunaren arteko oreka mantentzen saiatzea. Azkenik, sektorean garapen profesionalerako dagoen zailtasuna ere aipatzen da, baina ez da mahai honetako kide guztiek sostengatzen duten iritzia.
Hirugarren sektore sozialean lan egiteko izan zituzten motibazioez ere galdetu dugu. Bere horretan jarraitzen dute, adierazi dutenez, baina berriak gehitu zaizkie sektorean sartu ondoren. Motibagarria zaie hainbat elementu: artatutako pertsonen errealitate aldakorra, esku hartzeko prozesuak berritzea eskatzen duena; auzoetan lan egiteko eta komunitatea sendotzen laguntzeko aukera; beste eremu batzuetan baloratzen ez diren gaiei balioa ematea; edo lantaldeen barruan espazio informalak egotea, non lankideen arteko harremanei garrantzia ematen baitzaie.
Mahai honen eduki osoa bideo honetan ikus daiteke:
Aurreko mahaian bezala, amaieran, publikoak bertan lan egiteko erakargarrienak iruditzen zaizkion eta ez zaizkion alderdiak adierazi zituen. Lehenengoen artean, elementu ugari aipatu ziren, besteak beste, mahai honetako eta aurreko mahaiko kideek azpimarratutako batzuk.
Erantzun ugarik adierazi zituzten sektorearen berezko balioak, elkarte-mugimendu baten parte izateko aukera, eta horrek gizarte-errealitatea eragiteko eta eraldatzeko ematen duen aukera ere (“gizarte-aldaketa”, “gizarte-justizia”, “gizarte-eragina”).
Beste erantzun batzuk aberastasun profesionala eta hazkunde pertsonala uztartzeko aukerei buruzkoak izan ziren, hainbat arrazoirengatik: bokazio bat garatzeko aukera, harreman-lanak direnez, sare pertsonalak eta profesionalak eraikitzeko aukera, erabiltzaileekin edo komunitatearekin harreman zuzena eta hurbila izateko aukera. Hain zuzen ere, lan-espazio hori alderdi motibatzaile gisa baloratu zen: beste sektore batzuetatik urrun dauden gizarte-errealitateak hurbilagotik ezagutzeko eta artatzeko aukera.
Era berean, sektorean garatutako jardueraren harreman-faktorea oso erakargarria da: giza harremanei, entzuteari, ulertzeari eta zaintzari balioa ematen zaien eremua da. Gainera, mahaiko kideek adierazi zuten bezala, sektorean lan egiteak etengabeko ikaskuntza eta birziklapena eskatzen du errealitate desberdin, konplexu eta aldakor baten aurrean, proiektu berriak garatzeko aukera ematen duen lan ez-errutinazkoa eta mekanikoa. Horri lanaren malgutasuna eta antolaketa autonomorako aukerak gehitu behar zaizkio, zenbait erantzunen arabera.
Bestalde, sektorearen alderdi ez hain erakargarriei dagokienez, hainbat gai sortu ziren, batzuk hirugarren sektorearen posizio sozialari buruzkoak, eta beste batzuk lan-ezaugarriei eta lan-baldintzei buruzkoak. Lehenengoei dagokienez, hirugarren sektore sozialaren aintzatespen sozial eta profesional eskasa azpimarratu zen. Baita administrazio publikoarekin duen harremana ere. Gai horri buruz hainbat puntu aipatu ziren: hirugarren sektore sozialak administrazioekin duen harremanean duen bigarren posizioa; administrazioen inplikazio eta baliabide falta; mendekotasun ekonomiko instituzionala. Horrek guztiak administrazio publikoekiko “frustrazio” egoera bat irudikatzen duela dirudi, eta, ondorioz, frustrazio bat ere hirugarren sektore sozialak baldintza horiekin benetan sor dezakeen aldaketa sozialean.
Bigarrenei dagokienez, hainbat elementu nabarmentzen dira. Alde batetik, soldata txikiak, beste sektore batzuekiko soldata-arraila dakartenak, eta proiektu ezegonkorren ondoriozko lan-ziurgabetasuna. Bestetik, hainbat lanposturi lotutako arrisku psikosozialak (burn out), lanpostu horietako batzuei lotutako bizitzarekin bateraezinak diren ordutegiak edo gizarte-errealitate konplexuekin lan egiteak dakarren higadura pertsonala.
Gainera, mahaiko kideek azpimarratutako beste elementu bat ere aipatu zen hemen: garapen profesionalerako zailtasuna. Sortu ziren beste elementu batzuk honako hauek izan ziren: unibertsitate-prestakuntzan transmititutako itxaropenen eta pertsona bakoitzak erakunde batean sartzean aurkitzen duen errealitate profesionalaren arteko ezberdintasuna; hirugarren sektore sozialeko erakundeen aldaketaren aurkako erresistentziak, izaera estatikoa; eta lantaldeetan dagoen kohesio falta, argi utzi gabe zer esan nahi den zehazki horrekin eta zeintzuk diren kohesio falta horren arrazoiak.
Hirugarren Sektore Sozialeko erakundeek gazteei harrera egitea
Hirugarren eta azken mahaian honako hauek parte hartu zuten: Maite del Rio ASASAMeko presidenteordeak, Pilar Colomer IRSEARABA gizarte-ekimeneko kooperatiba-elkarteko presidenteak eta Laura González Batekin Arabako boluntariotzarako eta gizarte-partaidetzarako agentziako teknikariak.
Erakundeek, hasieran, gazteak langile edo boluntario gisa erakartzeko erabiltzen dituzten mekanismoak (planak, jarduerak, etab.) azaldu zituzten. Itxuraz funtzionatzen ari diren bi bide nabarmendu ziren. Alde batetik, hainbat unibertsitatetako fakultate desberdinekin (UPV-EHU, Deustuko Unibertsitatea, UNIR…) egindako hitzarmenen bidez mundu akademikoarekin harremana izatea. Hitzarmen horiei esker, gazteak praktiketan sar daitezke, eta, aldi berean, gazte horientzako harrera-guneak sortu behar dira. Bestalde, euskal unibertsitateetan egiten diren boluntariotza-azoketan parte hartzea. Azoka horiek boluntariotzarako eta parte-hartze sozialerako euskal agentziekin lankidetzan sustatu eta antolatzen dira.
Mahaian azaldu ziren erakundeek gazteengan bilatzen dituzten alderdiak eta faltan sumatzen dituztenak. Lehenengoei dagokienez, gazteen etorrerak ikuspuntuak berritzeko aukera dakar, duten freskotasunarengatik (berariaz azpimarratu zen espazio digitalean komunikatzeko moduak berritzeko aukera). Egokitzeko gaitasuna eta berehalako prestasuna ere bai, azken horri dagokionez, langabezia ez dagoen lan-merkatu bat badagoelako (“pertsonak dira enpresak hautatzen dituztenak, eta ez alderantziz”).
Bigarrenei dagokienez, nabarmendu zen gazteek ez dutela pazientziarik, emaitzen berehalakotasuna bilatzen baitute, baina hirugarren sektore sozialean egiten den lana motela da, batzuetan erakundeek jasaten duten burokraziaren ondorioz. Nolanahi ere, gazteak sartzeak esan nahi du beren balio pertsonalak erakunde horren balioekin alienatzen direla.
Era berean, mahai honetan parte hartu zuten bi erakundeek nabarmendu zuten, aurreko mahaietan aipatutako sektorearen berezko lan-ezegonkortasunari dagokionez, gutxienez beren erakundeetan administrazio publikoarekin harreman bat badagoela, hitzarmen eta kontratu publikoetan oinarritua, plantillen lan-egonkortasuna bermatzen duena. Aurreko mahaietako kontrako iritzien aurrean, erakundeek aldaketarekiko nolabaiteko erresistentzia izan dezaketen arren, gazteen ideiak berritzeko funtsezkoak izateaz gain, entzun eta, hala dagokionean, bultzatu egiten direla ere adierazi zuten.
Azkenik, funtsezko gai bati heldu zitzaion: Zer aldatu edo hobetu behar dute erakundeek gazteak erakartzeko edo atxikitzeko? Erakundeek bi alderdi nagusi nabarmendu zituzten. Lehenik eta behin, gazteen esperientzia entzutea. Bigarrenik, azpimarratu zen talentu gaztea atxikitzeko eta entitate erakargarritzat hartzeko, hainbat elementu behar direla: bizitza erdigunean jartzea, norberaren burua zaintzeko, laguntzeko eta arrisku psikosozialetarako espazioak sortzeko tresna desberdinak gaituz, besteak beste; soldata bidezkoagoekin prekarizazioa saihestea, eta, azken batean, bokaziozko sektore bat duintzea, beste sektore batzuetan gertatzen den bezala. Aldaketa edo hobekuntza horietan guztietan administrazio publikoen eskutik joan beharra nabarmentzen da.
Ildo horretan, Batekinek boluntario-programak hedatzen jarraitzearen garrantzia azpimarratu zuen, orain arte egin den bezala, baina baita sare eta plataforma digitalek eta horietan sortzen diren figurek (influencers) boluntarioak erakartzeko zabaltzen dituzten aukerak aprobetxatuz ere.
Mahai honen eduki osoa bideo honetan ikus daiteke:
Aurreko mahaietan bezala, azken mahaian ezarritako elkarrizketa amaitu ondoren, publikoak adierazi zuen hirugarren sektore sozialeko erakundeek zer aldaketa edo hobekuntza egin beharko lituzketen gazteak erakartzeko edo atxikitzeko. Gai sorta zabala sortu zen hemen, eta horietako asko dagoeneko aipatu dira jardunaldian zehar. Hala, erakundeek honako hauek egin ditzakete:
– Gazteei harrera egiteko planak ezartzea, eta haien jarraipena eta etengabeko laguntza egitea lanean hasten diren lantaldeetan;
– erakargarriago agertzea, beren hizkuntza aldatzea, gazteen errealitatera egokitzeko, edo gazteak liluratzen dituzten proiektuak eskaintzea;
– hazkunde profesionalerako planak eskaintzea, gazteek garapen profesionalerako izan ditzaketen aukerak aztertzea;
– aldaketa-prozesuetan arinagoak eta malguagoak izatea, belaunaldien arteko hierarkiak kenduz;
– entzumen-jarrera bat praktikatzea gazteek duten “begiradarekiko”, haien gaitasunetan konfiantza izanik, aukerak eskainiz eta erabakiak hartzeko espazioetan inplikatuz;
– erakundeen barruan nork bere burua zaintzeko eta entzuteko espazioak bultzatzea.
Bestalde, hemen berriro agertu zen funtsezko gai bat izan zen sektoreko lan-baldintzak hobetzea, sistema egonkorrago baterantz aurrera egiteko premiarekin, egonkortasunerako, duintasun ekonomikorako eta enpleguaren kalitaterako bermeak eskainiz. Halaber, pertsonei egokitutako lan-ereduak diseinatzeko beharra, eta ez lan-egitura zurrunetara egokitutako pertsonak (malgutasuna hobetzea, kontziliazio-neurriak hobetzea…).
Azkenik, behin eta berriz adierazi zen garrantzizko oihartzuna duen alderdi bat: gizarteak eta administrazio publikoek hirugarren sektore soziala aitortzeko beharra. Gizartearen eta komunitatearen onarpena lortzeko, adibidez, hainbat ekintza egin behar dira, hala nola erakundeak aurkezteko azokak bultzatzea edo ate irekien jardunaldiak egitea. Aintzatespen publikoa apustu politiko eta ekonomiko bihurtu behar da, sektoreak baliabide gehiago izan ditzan.
[1] Hirugarren Sektore Sozialaren Euskal Behatokiko taldea (2024). Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialaren 2023ko Barometroa. Hemen eskuragarri: https://3seuskadi.eus/wp-content/uploads/2024/04/Informe_BAROMETRO23_def_eu.pdf
[2] Hirugarren Sektore Sozialaren Euskal Behatokiko taldea (2021). Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialaren Liburu Zuria 2020. . Hemen eskuragarri: https://3seuskadi.eus/wp-content/uploads/LibroBlanco_DEF_2019-2020_eus-comp.pdf
[3] Ildo horretan, 2020ko Liburu Zuriak datu interesgarriak ematen dizkigu: “10 boluntarioetatik 3k 30 urte baino gutxiago dituzte ( % 29,3)” (70. or.); “30 urtetik beherako pertsona ordainduak guztizkoaren % 24,7 dira” (76. or.).
[4] Fundación Mutua Madrileña (2023). Percepción y perspectivas de los jóvenes sobre el Tercer Sector. Hemen eskuragarri: https://www.fundacionmutua.es/documents/230530-presentacion-estudio-jovenes-ong.pdf