Esku-hartze sozialeko arreta-eredu komunitarioa: Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialeko erakundeen esperientzia eta ikaskuntza batzuk

Gizarte-politiken esparruan, komunitateari funtzio erabakigarriago bat emateko beharra nabarmentzen duten proposamenak garatzen joan dira. Esparru horretan, erantzukizun publikoko gizarte-zerbitzuak, Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legearen I. tituluan jasotzen den bezala, arretaren ikuspegi komunitarioa txertatzen ari dira pixkanaka, ingurune komunitarioan arreta hobetzeko helburuarekin (hurbiltasuna, integraltasuna, jarraitutasuna, diziplinartekotasuna, pertsonalizazioa, parte-hartzea, prebentziozko ikuspegia, irisgarritasuna eta erabiltzaileen eskubideekiko errespetua), erakundeen arteko lankidetzatik abiatuta (lehen eta bigarren mailako arreta), hainbat tresna eta prestazioren bidez, ekimen edo proiektu pilotuen garapena, eta abar.

Esku-hartze sozial komunitarioaren prozesuak eraldaketa garrantzitsuak izan ditu. Hasiera batean, tokiko espazio informaletatik eta udaleko tokiko gizarte-zerbitzuetatik garatzen hasi zen, eta, ondoren, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren arreta-eredu gisa finkatu zen.

Behatokian “Jardunbide eta esperientziak eredu komunitarioan” txostena argitaratu berri dugu gure webgunean. Txostenaren helburua da Erkidegoko ereduaren eta Gizarte Zerbitzuen Kalitatearen Europako borondatezko Esparruaren ezaugarrietara egokitzen diren praktika eta esperientzia esanguratsuak identifikatzea eta biltzea, eta, aldi berean, balioekin eta balio erantsiarekin lotzea Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialeko erakundeek (aurrerantzean, EHSS) egindako zerbitzu-hornidurari. Txosten hori, gainera, Euskadiko Hirugarren Sektore Soziala Sustatzeko Estrategiaren 7. jarduketarekin lotzen da. Estrategia horren arabera, EHSSko erakundeetan arreta-eredu komunitarioa indartu eta bultzatuko da, haren esku-hartzea eta kudeaketa eredu horretara eta horrekin koherenteak diren beste estandar batzuetara egokituta.

Ohar labur honen bidez, txostenaren ideia nagusiak nabarmendu nahi ditugu. Ideia horiek irakurtzera gonbidatzen zaituztegu, arreta komunitarioaren eredua osatzen duten printzipio orientatzaileetan eta elementuetan arreta jarriz eta EHSSko erakundeek garatutako esperientzia esanguratsu batzuen azterketatik eratorritako ikaskuntza batzuk partekatuz.

SARRERA ETA ESPARRUA

Ongizate-estatuaren krisi-testuinguruan, komunitateari funtzio erabakigarriago bat emateko beharra nabarmentzen duten teoriak eta proposamenak garatu dira. Europako testuinguruan, gero eta balio handiagoa ematen zaio komunitateak ongizate-sistemetan betetzen duen funtzioari, jasangarritasuna bermatzeko eta aurretiaz aipatutako aldaketetara egokitzeko (Arrieta et al., 2018).

Eredu komunitarioa komunitate baten egoera edo behar kolektiboei aurre egiteko garatutako prozesuen bidez eratzen da, maila desberdinetako eragileen — politikoa, teknikoa eta herritarra — parte-hartzearen eta inplikazioaren bidez, nahiz eta hiru mailen eta komunitatearen baliabide bakoitzaren inplikazio-beharrik ez egon (Gomá, 2018). Administrazio Publikoaren edo herritarren ekimenez sor daitezke, baina biek bultzatu eta garatu behar dituzte, bakoitzak bere eginkizuna bere gain hartuz, bere erantzukizunaren arabera. Hori guztia errespetu-, konfiantza-, elkarrizketa-, sormen- eta ikaskuntza-harremanetan oinarritu behar da, komunitate inklusiboagoak eraldatu eta eraikitzeko.

Pertsonen arretaren kalitateak eta arreta-zerbitzuen eta -sistemen jasangarritasunak arreta komunitarioa indartzea eskatzen dute, bai eta prebentzio-ikuspegia ere, eta helburu nagusitzat ezartzen dute erakundeek eta sistema publikoek beren etxean eta/edo beren ohiko bizileku izan diren lekuetan artatutako pertsonen proportzioa handitzea, 2014-2020 aldirako Europa Estrategiak eta gizarte-zerbitzuetarako kalitatearen Europako Borondatezko Esparruak (EB, 2010) lehenesten duten bezala.

Esku-hartze sozial komunitarioaren prozesuak eraldaketa garrantzitsuak izan ditu. Hasiera batean, tokiko espazioetatik garatzen hasi zen (formalak zein informalak) ondoren Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren arreta-eredu gisa sendotzeko. Gaur egun, Hirugarren Sektore Soziala eta Gizarte Zerbitzuak esku-hartze komunitarioaren eta arreta pertsonalizatuko zerbitzuen garapenaren artean aldi berean elkartzen saiatzen dira (Jaraiz eta Zugasti, 2011).

Gizarte-babeseko hainbat eremutan gizarte-premia berriak eta arrisku berriak detektatu direnez, Administrazio Publikoak gizarte-premia horiei erantzuten saiatuko diren legeak eratzen aritu dira. Euskadin, eredu komunitarioaren funtsezko arau-zutabea Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legea da. Lege horrek arreta-ikuspegia formalizatzen du, pertsonak beren ohiko ingurunean mantentzea lehenestean eta ahalik eta autonomia handienarekin gizarteratzeko eta komunitatean parte-hartze aktiboa izateko eskubidean oinarrituta. Legeak argi eta zehatz ezartzen du hori 6., 7. eta 8. artikuluetan.

EREDUAREN ELEMENTUAK

Gizarte Zerbitzuei buruzko 12/2008 Legean definitutako ereduaren ezaugarriak honako hauek dira:

• HURBILTASUNA: Komunitatean, etxean edo ohiko bizilekua izan duen tokian arreta sustatzea, modu deszentralizatuan, prestazioak eta zerbitzuak kolektibo eta lurralde (erkidego) bakoitzaren ezaugarrietara egokituz, zerbitzuen diseinuan, gauzatzean, jarraipenean, ebaluazioan eta eguneratzean parte hartuz.
• INTEGRALTASUNA: Kasu bakoitzerako egokia den zerbitzuen artikulazioaren bidez, zerbitzu baten bidez erabiltzaile batek jaso ditzakeen beste prestazio eta zerbitzu batzuekin duen konexio- edo egokitzapen-maila baloratuz, eta sarean lan eginez erakundearen barruan eta kanpoan, pertsonarekin eta haren testuinguruarekin lotuta. Konexioak gizarte-zerbitzuen eremua gaindi dezake, eta hainbat sistema publiko har ditzake, hala nola hezkuntza-, osasun- eta gizarte-zerbitzuak, bai eta horien arteko elkarguneak ere, hala nola soziosanitarioa. Eta hori erraztu eta hedatu egiten dute hainbat erakundek, adibidez, adimen-desgaitasuna duten pertsonek eta haien familiek osatutakoak.
• JARRAITUTASUNA: Beharrezkoa denean, denboran zehar eta baita bizitzan zehar ere, etengabeko arreta eskainiz.
• DIZIPLINARTEKOTASUNA: Talde-lana eta lanbideen ekarpenen integrazioa sustatuz, emandako arretaren izaera integrala eta baliabideen aplikazio arrazional eta eraginkorra bermatzeko.
• PERTSONALIZAZIOA: Pertsonarengan eta haren harremanetan oinarritutako plangintza baten bidez, pertsonaren, familiaren eta/edo gizarte-laguntzako sarearen premia berezietara egokitutako arreta eskainiz, eta haren egoeraren ebaluazio integralean oinarrituta, haren parte-hartzea izanik, arreta-ibilbideen koherentzia eta jarraitutasuna bermatzeko, plana pertsonaren premien bilakaerara egokitzen dela egiaztatzeko ebaluazio- eta berrikuspen-mekanismoak barne.
• PARTE-HARTZEA: Erabiltzailea ahaldunduz eta prestazio eta zerbitzu egokienei buruzko erabakian inplikatuz, betiere preskripzio teknikoaren esparruan, baina autodeterminazio-printzipioari jarraiki, norberaren bizi-proiektuaren definizioari eta esku-hartzearen helburuei dagokienez.
• PREBENTZIO-IKUSPEGIA: Pertsonen osasuna, ongizatea eta autonomia babesten duten ohiturak, praktikak edo jokabideak sortzeko gaitasuna garatuz, bazterkeria eragiten duten edo bizitza autonomo baten garapena mugatzen duten egiturazko kausen analisia eta prebentzioa aplikatuz.
• IRISGARRITASUN UNIBERTSALA ETA GUZTIONTZAKO DISEINUA: Inguruneek, prozesuek, ondasunek, produktuek eta zerbitzuek bete behar duten baldintza, bai eta objektuek, tresnek, eta gailuek ere, pertsona guztiek ulertzeko eta erabiltzeko modukoak izan daitezen, segurtasun- eta erosotasun-baldintzekin, eta ahalik eta modu autonomoenean eta naturalenean.
• ERABILTZAILEEN ESKUBIDEAK ERRESPETATZEA: Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legean, 9. artikuluan, erabiltzaileen eskubideak ezartzen dira, eta eskubide horiek bermatu egin behar dira, gizarte-zerbitzuen euskal sistemaren helburuarekin (6. artikulua), horren berri ematen duten printzipioekin (7. artikulua) eta arreta-ereduarekin (8. artikulua) bat etorriz.

EMAITZA ETA ONDORIO BATZUK

Txostenak eredu komunitarioko esperientzia esanguratsuak identifikatzen ditu, eredua nola garatzen ari den aztertzeko eta aurrera egiten jarraitzeko ikaskuntzak eta/edo ildoak identifikatzeko. Horretarako, metodologia kualitatibo bat erabili zen, hainbat teknikaren bidez garatua: bigarren mailako iturrien bidezko dokumentazio-lana (web-miaketa), ezarritako irizpide batzuen arabera esperientziak identifikatzeko eta hautatzeko (batez ere Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemakoak, erantzukizun publikoko zerbitzuak direnak eta lehentasunez udal- edo foru-esparrukoak), Sareen Sarearekin kontrastean, eta elkarrizketa sakonak EHSSko erakundeei, a) zeinak adimen- eta garapen-desgaitasunaren eremuko erakundeei zuzenduta baitaude, eredu komunitarioa garatzen aitzindari direlako, eta b) bazterketa- eta mendekotasun-gertakarien erakundeei, zeinen esperientziak esanguratsutzat jo baitira txosten honetan.

Epigrafe honetan, arreta-eredu komunitarioari eta hura osatzen duten elementuei buruz kontuan hartu beharreko gako nagusiak nabarmenduko dira, txostenean aztertu den EHSS erakundeen esperientziatik abiatuta.

Komunitatearen eraikuntza abiapuntutzat hartuta, nabarmendu behar da eredu komunitarioa ez dela prozesu teoriko batetik soilik sortu behar, baizik eta hausnarketa-prozesu batetik, metodologia bat izatetik haratago doana, erakundearen kultura bihurtuz. Helburu nagusia da erakustea pertsonak edozein gizarte-eremutan bizi eta parte har dezaketela, haien ahalduntzea sustatuz.

Premisa nagusietako bat da gizartea eraldatu gabe ez dagoela integrazio komunitariorik; beraz, fokua ez da pertsonarengan soilik zentratu behar, baizik eta gizartean oro har. Eta dimentsio sozial hori izan behar da ereduaren zutabe nagusia.

Eredu komunitarioa makroan egituratzen eta arautzen da – estrategiak eta politikak –, baina mikroan – toki- eta komunitate-eremuan – jartzen du arreta. Bertan, emaitzak eta aldaketa-prozesuak ikusten dira, eta emaitza-adierazle gisa ezartzen.

EHSSko erakunde informatzaileen iritziz, gizarte-arloko esku-hartzearen praktikan eredu komunitarioa sartzea ez da gauza berria izan; aitzitik, inplementazioan ibilbide luzea egin da zenbait erakundetan, baita ia finkatu zenetik ere. Beraz, badirudi eredu hori erakundeen ohiko praktikan txertatuta dagoela. Bestalde, agerian geratzen da, halaber, eredu hori ez dela oso esplizitua. Izan ere, zenbait erakundek azaldu dutenez, ez zuten hausnartu esku-hartze metodoak eredu komunitarioarekin izan zezakeen loturari buruz.

Gizarte-erakundeetan eredu komunitarioa txertatzearen arrazoia pertsona bere prozesuaren erdigunean eta protagonista gisa jartzea izan ohi da, eta, horrez gain, askotariko profilak (pertsonalizazioa) dituzten eta hainbat arlotan beharrak eta/edo zailtasunak (integraltasuna) dituzten pertsonen baliabideetarako eta zerbitzuetarako sarbidea bultzatzea. Eredu komunitarioa osatzen duten elementuak funtsezko elementutzat hartzen dira zentzu horretan, profil horiek baliabideetara iristea ez ezik, baliabideekiko atxikimendua eta baliabideak lagungarri dituzten gizarteratze-prozesuak ere errazten dituztelako.

Hurbiltasunak ez du esan nahi zerbitzuak eta zentroak deskontzentratu behar direnik (mapak); aitzitik, inguruneko ezaugarriak eta ohiturak behar bezala aztertuz, boluntariotza aktibatuz eta profil komunitario espezifikoak sortuz lortzen da, hainbat profil inplikatuz (merkatarien elkarteak, erakunde erlijiosoetako figurak, profesional farmazeutikoak, auzokoak, elkarteak…), inguruko baliabideak eta/edo zerbitzuak mapeatuz, etxeko eta pertsonaren inguruneko esku-hartzea sustatuz.

Integraltasunari eta diziplinartekotasunari dagokienez, batez ere profil profesional desberdinetako taldeak osatuz lan egiten da, betiere erreferentziazko figura bat eta tresna komunak dituztenak. Talde horiek hartzaileari bere prozesua garatzeko behar dituen laguntzak ematen dizkiote. Eredu honek proiektu komunitarioetan profil “ez hertsiki sozialak” (teknologoak, farmazeutikoak, arkitektoak…) pixkanaka sartzearen alde egiten du, hain zuzen ere prozesuen integraltasun-ikuspegi hori dela eta, gero eta beharrezkoagoa bihurtzen ari baita, aurre egin beharreko egoeren izaera gero eta konplexuagoa eta pluralagoa delako, bai eta profilen aniztasunagatik eta arazo sozialen kronikotasunagatik ere.

Jarraitutasunari dagokionez, EHSSk badaki esku hartzeko denbora mugatua dela kasuistika gehienetan, eta, beraz, funtsezkoa dela pertsonaren sare naturala sortzea eta/edo aktibatzea, beti irauten duen komunitatearekiko atxikipena errazteko. Baita aldaketa biopsikosozialei aurrea hartzea ere, alternatibak identifikatu ahal izateko.

Erakundeek pertsonalizazioa garatzen dute arreta-plan indibidualizatuak eginez, eta plan horietan pertsonak modu aktiboan parte hartzen du, irakurketa errazaren, piktogramen eta abarren bidez ulermena eta inplikazioa erraztuz. Jasotako esperientzietan identifikatutako jardunbide egoki bat, mendekotasunaren esparruan gero eta ohikoagoa dena, esku-hartzeari ahalik eta lasterren ekitean datza, hartzailea ezagutzeko behar besteko tartea izan dadin (gustuak, interesak…). Hala, aldez aurreko arreta-plan bat ezarri nahi da, hartzaileak etorkizunean izan ditzakeen ezintasunen aurrean, familia esku-hartze prozesuan sartzeko.

Parte-hartzeari dagokionez, informazioa eman duten erakundeek adierazi dute, parte-hartzea eragin handienetakoa duen elementuetako bat den arren, garatzeko konplexuenetako bat ere badela, hainbat arrazoi direla medio. Mendetasun-egoeran edo arrisku horretan dauden adinekoen kasuan, erakundeek hautematen dute parte-hartze aktiboena maila akademiko, maila ekonomiko ertain-altu eta parte-hartze sozialeko ibilbide zabala duten pertsonek egiten dutela; aldiz, kalteberatasun-egoeran dauden pertsonen parte-hartzea txikiagoa eta puntuala da. Gizarte-bazterkerian dauden pertsonen kasuan, esku-hartzea eta hartzailearen ahaleginak premia fisiologikoak, babesekoak eta segurtasunekoak estaltzera bideratuta daude, eta bigarren maila batean uzten dira kide izatearen, balorazioaren eta autoerrealizazioaren beharrak, hain hurbileko premiatzat hartzen ez direlako.

Prebentzio-ikuspegia ezartzeak abantailak ditu hainbat alderditan, talde profesionalei aukera ematen dielako konplexutasun handiagoko egoerei aurrea hartzeko eta egoera sozial jakin batzuk kroniko bihurtzeko arriskua murrizten duelako. Era berean, hainbat sektore (auzoko saltokiak, farmaziak…) detektatzeko lanean inplikatzea eta prestatzea jardunbide egokitzat jotzen da. Horrek osasun- eta gizarte-gastu txikiagoa ekarriko luke, eta horrek GZES eraginkorragoa lortzen eta EHSS osatzen duten erakundeetan gastua hobeto banatzen lagunduko luke.

Eredu komunitarioaren inguruan lortutako ikaskuntzei dagokienez, funtsezkoa da elkartzeko eta parte hartzeko espazioak sortzea. Hala ere, edukia eta helburuak eman behar zaizkie espazio horiei, eta euskarri profesionala eskaini behar zaie. Gainera, adierazten da integrazioak bi norabideko prozesu bat izan behar duela, eta prozesu horretako baliabideen eta zerbitzuen hartzaileak eta komunitatea egokitu behar direla.

Erakunde batzuek komunitatean ezarritako zerbitzuak eta/edo programak aldez aurretik ezagutzea bultzatzen eta ezartzen dute helburu estrategiko gisa, komunitatearen onarpena eta haren inplikazioa lortzeko. Beste batzuek, berriz, horien naturaltasuna eta normalizazioa aukeratzen dituzte, eta elkarbizitzaren bidez elkar ezagutzea errazten dute.

Aztertutako esperientziak bazterkeria- eta mendekotasun-kontingentzietara mugatzen ziren, eta horien artean desberdintasunak identifikatu dira eredu komunitarioa osatzen duten elementuetan. Esku hartzeko prozesuak hasterakoan, horien intentsitatea edozein dela ere, bi desberdintasun esanguratsu ikusten dira.

Alde batetik, ohikoa da mendekotasun-egoeran edo arrisku horretan dauden pertsonek neurri handiagoan edo txikiagoan beren erreferentziazko ingurunearen babesa izatea; aldiz, gizarte-bazterkeriako egoeran edo arriskuan dauden pertsonak babesgabeago daude, eta gizarte-sare urriagoa dute, edo, bestela, ez da existitzen.

Bestalde, gizarte-bazterkeria hautematea errazagoa da, pertsonaren bizitzako hainbat eremutan gabeziak metatzean oinarritzen baita, eta gabezia horietako batzuk objektiboagoak dira: etxebizitza prekarioa edo horren gabezia, diru-sarrera urriak, oinarrizko premiak izateko ezintasuna, parte-hartze sozialik eza, besteak beste. Hala ere, mendekotasun-egoeran edo arrisku  horretan dauden adinekoen kasuan ohikoagoak dira gizarte-isolamenduko egoerak, nahi ez den bakardadeko egoerak,…, eta alderdi horiek detektatzeko eta ikusarazteko konplexuagoak dira, eremu pribatuago batekoak direlako.

Parte-hartzea zailtzen duen alderdi bat bi kolektiboei buruzko estereotipoak eta aurreiritziak dira, eta bazterkeria-egoeran edo arrisku horretan dauden pertsonen kasuan autoestigmak edo gizarte-estigmatizazioak prozesu komunitarioetan parte hartzeko borondatean eragiten dituzten ondorioak gehitu behar dira.

Genero-ikuspegia kontuan hartuta, funtsezkoa da bi kontingentzien baliabideak ikuspegi horretatik birpentsatzeko zenbait proposamen egitea, hala nola, emakumeek familia-zaintzan duten zeregina ikusarazteko eta aldarrikatzeko ekintzak garatzea eta erantzukidetasuna sustatzea; emakumeen esku-hartze prozesuetan eragina duten faktore sozial, kultural eta demografikoei buruzko prestakuntza ematea profesionalei; arrisku-egoerak eta/edo kalteberatasun-egoerak detektatzeko mekanismoak hobetzea; arreta berezia eskaintzea bestelako aldagaiei, hala nola kokapen geografikoari eta etxebizitzari…

Behatokiaren webgunean eskuragarri dagoen txostenean ideia garatuago horiek aurki ditzakezue, bai eta ereduaren eta hura osatzen duten elementu bakoitzaren ikuspegi orokorraren, tartean dauden eragileen edo arreta-eredu komunitarioa garatzen jarraitzeko bultza daitezkeen gaien azterketa sakonagoa ere, besteak beste.

 

ERREFERENTZIAK

Arrieta, F., Izagirre, A., Segú, M., eta Zuñiga, M. (2018). La comunidad al rescate: algunas reflexiones sobre las políticas estatales de activación comunitaria en Europa. Zerbitzuan (65).

Euskadi. 12/2008 Legea, abenduaren 5ekoa, Gizarte Zerbitzuei buruzkoa. 2008ko abenduaren 24ko Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 246 zk., 31840tik a 31924ra. Eskuragarri hemen: https://www.euskadi.eus/bopv2/datos/2008/12/0807143a.pdf

Eusko Jaurlaritza (2018). Euskadiko Hirugarren Sektore Soziala sustatzeko estrategia. Eskuragarri hemen: https://www.euskadi.eus/contenidos/noticia/xiileg_planes_departamentales/es_def/ESTRATEGIA-DE-PROMOCION-DEL-TERCER-SECTOR-SOCIAL-DE-EUSKADI.pdf

Gomá, R. (2018) La acción comunitaria: transformación social y construcción de ciudadanía. RES: Revista de Educación Social, 7.

Jaraíz, G. eta Zugasti, N. (2021). Proximidad e intervención social profesional. Una mirada desde los servicios sociales de proximidad. Cuadernos de Relaciones Laborales, 39(2), 239-258.

Europar Batasuna (2010eko urriaren 8a). Comité de Protección Social. Un marco europeo voluntario de calidad de los servicios sociales. Eskuragarri hemen: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-16319-2010-REV-1/es/pdf