Laburreko zenbakia: 05/2022
Esparru ugarietan (ekonomia, komunikazioa, aisialdia…) digitalizazioan etengabe aurrera egiten ari den gizartean , Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialeko Erakundeak (hemendik aurrera, EHSS) ez dira irtenbide digitalak pixkanaka gehitzeko prozesutik kanpo geratu.
Hori dela eta, beharrezkoa da EHSSko erakundeek gogoeta antolatua egitea aro digital honetan bizitzeak berekin dakarren eraldaketa kulturalari esker beren misioa hobeto betetzeko moduaren inguruan. Zerbitzuak hornitzeko garaian edo intzidentzia sozialarekin lotuta, aro digital honetan atzean inor ez dugula utzi behar aipatzen dugunean, aldaketarako eragile garrantzitsuak izaten dira EHSSko erakundeak egoera ahulean dauden kolektiboen inklusio sozialera bideratu betetzen duten misioa edo hartzaileekiko harremana eta gertutasuna direla eta.
Horregatik, ezinbestekoa da digitalizazioa zer den eta eraldaketa digitala zer den bereizi ahal izateko elkar ulertzea adostea: lehenengo eta behin, EHSSko erakundeak gizartearen gero eta digitalizazio handiagoaren eragina jasaten dutelako eta ezinbestean jasango dutelako. Eta, bigarrenik, era askotako arazoei edo beharrei aurre egiteko erantzun teknologikoen ugaritzea beren misioa hobeto betetzeko erakundeek aprobetxa dezaketen potentziala delako. Misio hori, kasu guztietan, hartzaileen ongizatea eta bizi-kalitatea hobetzea da.
Horrekin lotuta, Hirugarren Sektore Sozialaren Euskal Behatokiak eta Aptesek eraldaketa digitalari buruzko bi jardunaldi antolatu genituen. Horietan, behatokiaren webgunean argitaratutako eraldaketa digitalari[1] buruzko azterlanaren txostena zein prozesua beren gain hartu duten erakundeentzat Aptesek sortutako eraldaketa digitalerako testuingurua[2] aurkeztu zituzten.
Labur honetan, bi jardunaldiei buruzko ondorioak partekatzen ditugu eta behatokiaren webgunean eskuragarri dauden bi dokumentu horietara erreferentzia egiten dugu, horiek arretaz irakurtzeko interesa duenarentzat.
Jardunaldiek dokumentuak aurkezteko eta, eraldaketa digitalaren prozesuarekin lotuta, erakundeekin batera hirugarren sektore sozialaren beharrei, kezkei eta interesei buruzko gogoeta egiteko espazioa eskaini zuten. Eraldaketa digitalak berekin dakarren aldaketa kulturalaren prozesuaren eta digitalizazio soilaren arteko bereizketa egitea eta aldaketa horretan orientatzeko gakoak eskaintzea zen horren guztiaren helburua. Gainera, aurretik ibilbide luzea izango duen eta sortu berria den prozesua dela eta administrazio publikoaren erantzukizuna eta eragile sozialen laguntza eskatzen dituela nabarmendu zuten.
Tailerraren lehen zatian, hiru galderaren inguruan lan egin genuen: Zer da eraldaketa digitalarekin lotuta gehien motibatzen zaituena? Zer da gehien kezkatzen zaituena? Ba al dago dokumentuak aurkezteko garaian esan ez den garrantzizko ezer?
Tailerraren bigarren zatian, arretagunea etorkizunean jarri genuen; hau da, lanaren eta helburuen noranzkoan. Nola egin dezakegu aurrera eraldaketa digitalaren inguruan? Zer behar dugu horretarako? Zer desio edo proposamen dute erakundeek?
Jarraian, tailerretan aipatutako emaitzen inguruko laburpena azaltzen da.
Eraldaketa digitalarekin lotuta erakundeek duten motibazioa, oro har, teknologiaren laguntzarekin (hobeto laguntzea, inklusioa erraztea eta prozesuak erraztea) haien misioari ahalik eta erantzun onena ematea da. Dagoeneko sortuta dauden edo etorkizunean sor daitezkeen baliabide teknologikoen bidez esku-hartzea hobetzeko eta erakundeen misioa errazteko dauden aurreikuspenak orokorrak dira.
Horrekin lotuta, ikuspegi kritikoa hartu ahal izateak duen garrantzia azpimarratu nahiko genuke. Teknologiak irtenbideak eskaintzen ditu, baina ez ditu arazo guztiei aurre egiteko irtenbideak. Teknologiak irtenbide guztiak emango dizkigula pentsatzearen sinesmenari teknologizismoa deitzen zaio: etengabeko aurrerapena bermatuko dutenak irtenbide horiek izango direla uste izateari deitzen zaio. Sinesmen hori bere horretan hartu behar da; hau da, ikuspegi kritikoarekin. Izan ere, teknologia ideologia da. Ezin diogu eskatu dena egiteko; dagokiona egiteko bakarrik eska diezaiokegu. Ondorioz, beharrezkoa da beregandik espero dezakeguna eta espero ezin duguna bereiztea. Teknologiaren aurreko gehiegizko aurreikuspena hype[3]ren kurba (Gartner) izenekoaren bidez aztertu da. Irtenbide teknologiko bakoitzak hura gehiegi dimentsionatzen duten eta gero errealitatera egokitu behar diren aurreikuspenak sortzen dituela jartzen du agerian. Beharrezkoa da asertibitatez begiratzea eta interesatzen ez zaigun, behar ez dugun edo komeni ez zaigun horri ezezkoa esatea. Beste nolabait esanda, beharrezkoa da honako hauek guztiak bereiztea: teknologia zergatik eta zertarako erabili, zein den eskaintzen duen balio erantsia, zer informazio kudeatu nahi dugun eta zertarako. Teknologia honako hauetarako baliagarria izan beharko litzateke: eguneroko lanerako lagungarria den sentsazioa izateko, bila ari garen informazioa erraz topatzea ahalbidetzen digula sentitzeko, eta lankideekin batera lan egin ahal izateko. Horrek guztiak prozesuak soildu beharko lizkiguke, eta erabiltzeko garaian ahaldunduta sentiarazi.
Erakunde batzuek ez dituzte teknologiarekin lotutako helburu espezifikoak zehaztuta; kanpoan ez geratzeko eta pertsona guztientzat irisgarri egiteko desioa identifikatzen da (bereziki, egoera ahulenean daudenen edo bazterkeria-egoeran edo -arriskuan daudenen kasuan). Baliabide teknologikoek ingurune jakinetan aurrerapen esanguratsuak eskaintzen dituzte eta, sektorearen aniztasuna kontuan izanda diseinatuta badaude, irisgarritasun, komunikazio edo sentsibilizazio handiagoa eragin dezakete. Teknologiak, aukerak itxi beharrean, aukerak eskaintzea eta bera ere hautazkoa izatea (beste aukera bat gehiago) espero da.
Gainera, beste motibazio-arrazoietako bat prozesu honen baitan inor kanpoan ez geratzea (batez ere, zaurgarritasun-egoeran dauden pertsonak kanpoan ez geratzea). Aldi berean, beraz, motibazioa eta kezka dela esan dezakegu. Digitalizazioaren dinamika prozesu eta baliabideetara sartzeko garaian zailtasunak sortzen ari da gailuen jabetza zein tresnen edo ezaugarrien berritasuna direla eta. Ondorioz, hirugarren sektoreko erakundeentzako kezka-iturria da tresna eta prozesu digitalizatuetarako sarbidea eskaini ahal izatea egoera ahulenean dauden pertsonek beste guztiek eskuragarri dituzten aukera berberak izan ditzaten.
Erakundeen helburua da hartzaileei laguntza eta arreta emateko lana ondo egin ahal izatea, baita gizarte digitalean ere. Arretak pertsonarengan oinarrituta egon behar du: pertsona edo kolektibo bakoitzak bere proiektu pertsonalak egiteko aukera izan beharko luke, eta pertsonek seguru eta ahaldunduta sentitu beharko lukete. Beste nolabait esanda, helburua da bakoitzari behar eta nahi duena ematea eta pertsonak bizimodu autonomoa eta integratua aurrera eraman ahal izateko gai izatea.
Baina irtenbide edo tresna teknologikoak diseinatzeko garaian, pertsonak ez dira erdigunean (hartzaileen ardatza) kokatzen; horregatik, beharrezkoa da tresna eta baliabide horiek pentsatzen eta diseinatzen dituzten tokian egotea, eta hirugarren sektore gisa teknologia sortzeko prozesuetan parte hartzea. Ez da elkarrizketa erraza; izan ere, askotan, pertsonek ez dute jakiten teknologiari zer eskatu eta ingurune ezezaguna izaten da. Baliabide teknologikoak arriskua eta araketa dakartza berekin, eta horrek erabakiak hartzeko gaitasunarekin orekatuta egon behar du (nola arriskatu eta non ez sartu aztertzea). Autodeterminazioa da helburua: teknologiak guk menderatu gabe, gaikuntza teknologikoarekin lan egitea. Jokabide digitaleko ohitura onak izatea eta teknologiak gure helburuak betetzeko lana erraztea, norengana jo nahi dugun eta zer egin nahi dugun ahaztu gabe.
Horregatik, eraldaketa digitala pertsonekin (teknologia-erabiltzaileak zein esku-hartzearen hartzaileak) etengabeko elkarrizketa izanez egin behar da. Proposamen bakoitzak galdera hauek bildu beharko ditu: Zer eragin izango du pertsonengan? Izango al du eraginik gure harremanean? Izango al du eraginik arreta edo baliabidea jasotzen duten moduan? Nola zaintzen dugu esperientzia hau gurekin harremana duten pertsonak gustura senti daitezen eta esperotako tratua jaso dezaten? Beharrezkoa da pertsonei uneoro laguntza ematea etengabeko aldaketa horren baitan, pedagogia egokia erabilita eta elkarrizketa jarraitua izanda. Eta kontuan izan behar da pertsona guztiek ezin dutela tratu bera jaso eta ez dutela errealitate berri hori era berean aprobetxatzen.
Horrek guztiak bizkor aldatzen den eta eskakizun maila handikoa den ingurunean egotea eta ikastea eskatzen du (abiadura eta malgutasun-gabezia dela eta, nahasmendua eragiten du). Eraldaketa digitalak etengabeko aldaketak, abiadura, eta prozesu eta funtzioak etengabe berriro pentsatu behar izatea dakar berekin. Beharrezkoa da erakundeek arkitektura arin eta bizkorrak izatea, mugimendu horietara egoki daitezen. Hardwareak eta softwarek “etengabeko berrikuntza iraingarria bizi dute[4]”. Egoera hori, teknologiaren erabiltzaile arruntentzat ere per se sekulakoa dena, are zailagoa da zaurgarritasun-egoeran dauden pertsonentzat. Modu disruptiboan, presaka, modu aldakorrean eta zaurgarritasun- edo bazterkeria-egoeran dauden pertsonen aparteko baldintzetara modu espezifikoan egokitzen ez diren egitura hierarkikoekin eta zurrunekin iristen da.
Horregatik guztiagatik, oso garrantzitsua da hirugarren sektoreko eraldaketa digitalari buruzko gogoeta garatzea. Eraldaketa digitalak posizio propioaren inguruko hausnarketa egitera, horren inguruan pentsatzera eta hori definitzera behartzen gaitu. Prozesu horretan, hori aurrera eramateko moduak ugariak dira eta erakunde bakoitzak berea aukeratu behar du. Garrantzitsua da aukeraketa hori: ez da prozesu lineala edo erraza izango. Hirugarren sektore sozialaren kasuan, bere nortasun propioa duenez, oso garrantzitsua da sektorearen nortasuna, helburuak eta logikak barne hartuta, aldaketa hori landu ahal izateko modua topatzea. Hau da, kontuan izan behar dira hirugarren sektore sozialaren ezaugarriak erakundeen misioaren eta balioen arabera koherentea eta egokia den eraldaketa sozial mota zehazteko. Eraldaketa Digitala da HSSra egokitu behar duena, eta ez alderantziz.
Prozesu hori bideratzeko, aliatuei eta beste eragileei ere laguntza eskatu beharko zaie; izan ere, “hemen ez dago denetik dakien inor”. Arlo digitalarekin lotutako estrategia garatu ahal izateko, beharrezkoa da zentro teknologikoen, hornitzaileen, administrazio publikoaren eta hirugarren sektorearen laguntza.
Zer da gehien kezkatzen gaituena?
Erakundeek horren inguruko beren motibazioak azaldu zituzten eta orientazioa eta finantza eta prestakuntza arloko laguntza ere beharko dituztela aipatu zuten. Izan ere, bizkor garatzen ari den prozesua da eta beharrezkoa da hirugarren sektore sozialaren errealitate espezifikoaren araberako egokitzapena egitea. Beharrezkoak dira prestakuntzako, ikaskuntzako eta pedagogia espezifikoko prozesuak: erakundeetako pertsonek ez dute zertan lan espezializatuak betetzeko kualifikatuta egon beharrik eta ikasi ahal izateko beharrezkoak dira denbora, dirua eta baliabideak.
Beste kezka-iturrietako batzuk dira teknologiak sektorearen espezifikotasuna (gertutasuna, giza kontaktua, batzar-estiloa, laguntza ematea) eta bertan lan egiten duten pertsonak ez ezereztatzea. Lagungarria den teknologiarekiko interesa gu ordezkatzeko edo inbaditzeko beldurrarekin batera agertzen da.
Erakunde ugarik zailtasun handiak ditu administrazioarekiko izapidetzeak kudeatzeko garaian eta badakite zailtasun horiek are handiagoak direla hartzaileen kasuan. Administrazioari erantzukizuna eskatzen zaio izapideetara sarbidea eta hirugarren sektorerako finantzaketa eta prestakuntza eskatzeko garaian.
Lehenengo horri dagokionez, administrazioari eskatzen zaio pertsonei laguntza eta babesa emateko prozesu burokratikoetan; hau da, ez uzteko bakarrik prozeduretan eta hirugarren sektore sozialaren espezifikotasuna gehituta eta hartzaileen errealitatea ulertuta (izan ere, geroxeago aipatuko dugun moduan, aniztasuneko eta salbuespenez betetako sektorea da) prozesu horiek guztiak errazteko.
Eta, bigarren horrekin lotuta, industriarako laguntzak daudela uste da, baina ez hirugarren sektorerako. Eraldaketa digitaleko prozesuetarako behar diren prestakuntza eta finantzaketa urriak edo hutsalak dira hirugarren sektorerako nahiz eta prozesu horien bidez funtzionatzea eskatzen zaion.
Arrakala digitala ere egoera ahulenean dauden pertsonen inklusioari dagokionez maiz azaltzen den kezka da. Eta horri guztiari aldaketen abiaduraren aurrean sortzen diren beldurrak eta blokeoak gainditzeko beharra gehitu behar zaio.
Beharrezkoa da Julen Iturbe-Ormaetxeak eraikuntza soziala eraldaketa digitalean[5] deitzen dion hori izatea: Pertsonak, haien jokabide eta jarrerak, beharrak eta balorazioak, balioak eta erreferentziak bilduko dituen prozesua (edo prozesu asko). Eraldaketa Digitalaren aurreko posizionamendua hori osatzen dugun pertsonok eta gure lanaren egitura den erakundeetatik bakarrik egin daiteke. Horrek guztiak jarrera kritikoa (izan ere, ED ideologia da) eta gogoeta etikoa (EDk gizatasunaren mugen aurrean jartzen gaituelako edo hala egingo duelako laster) eskatzen ditu. Eraldaketa Digitalaren arloan hartutako erabakiek erakundeetan lan egiten duten edo erakundeen arreta jasotzen duten pertsonengan eragin sakona izaten dute eta ezin dugu inpaktu hori ahaztu.
Tresna digitalek aisialdira eta kontsumora bideratutako noranzkoa dute eta kezkagarria izan daiteke sor ditzakeen bizitza-ohiturei dagokienez modu akritikoan. Gainera, horiek guztiek toxikotasuna eta mendekotasuna ere eragin ditzakete (batez ere gazteen artean). Ezinbestekoa da sortzen duen zaurgarritasuna kontuan hartzea eta jokabide kritikoa ere bultzatzea: teknologia noiz, nola, zergatik eta zertarako, eta zer teknologia mota modu komunean pentsatu ahal izatea, alegia. Hori guztia bereziki hartzaileentzat zein hirugarren sektore sozial osoarentzat da beharrezkoa.
Ezagutzen ditugun tresna teknologiko gehienak ikuspegi sozialik gabe diseinatuta daude eta ez dute salbuespenik (taulak, datuak, kode zurrunak dira) eskaintzen. Hirugarren sektore sozialean, beti gaude kontuan hartu beharrekoak diren ezohiko egoerekin harremanetan. Zaintza, zaurgarritasuna eta txikitasuna dira gure kezka-iturriak. Horregatik, beharrezkoa izango da tresnen diseinuan parte hartzea inklusiboak izan daitezen, eta ez pribatiboak.
Teknologiari buruzko kezka etiko garrantzitsua da horren produkzio eta banaketa modua; izan ere, gaur egun, sistema desberdina da, irabaziarekin lotutakoa, gardentasunik gabea, pribatiboa (demokratizatzeko zaila) eta maila globalean inpaktu ekologiko eta sozial larria duena. Sistema begirunetsuagoak sor al ditzakegu software librea eta kontsumo digitaleko maila jasangarria sustatuta? Datuen tratamenduak ere kezka sortzen du hartzaileen datuak erabiltzeari zein erakunde ezezagunek merkataritza-helburuekin erabiltzen dituzten datuak produzitzeari dagokienez. Erakundeen artean zalantza handiak sortzen dituzte gai hauek: datuen gobernantza, subiranotasun digitala eta intimitaterako eskubidea.
Nola garatu eraldaketa digital arduratsua? Nola eragiten dute hartzen diren erabakiek erabiltzaileen eta hartzaileen artean, laguntza emateko eta esku hartzeko lanean, komunitatea konfiguratzeko garaian eta ingurumenean? Nola eragiten dute prozesu horiek giza eskubideetan eta GJHetan? Galdera horiek ezin dira eta ez dira saihestu behar. Hirugarren sektorearen erantzukizuna da teknologia diseinatzeko eta aplikatzeko garaian horiek kontuan hartzea eta planteatzea.
Gainera, kolektiboa dena berreskuratzeko, elkarrekin eta sarean lan egiteko asmoa aipatu dute. Teknologiak indibidualismoaren arriskua du, baina elkartasuna erlazionala da. Horretarako, beharrezkoa da partekatutako teknologia, askea, komunitate mailakoa eta parekoen artekoa, eta ez egitura bertikala. Eta horrek pertsonen etorkizunarekiko begirunetsua eta etikoa izan behar du. Teknologia eraldaketa sozialaren aurka borroka egiteko modua izan daiteke. Horregatik, ez dugu ahaztu behar norentzat eta zertarako lantzen den.
Barne- eta kanpo-komunikaziorako desioa dago; hau da, aurkitzen edo sortzen den hori gizarteko gainerako partaideei bideratu nahia (bizitza osoaren paradigma topatzen denean, adibidez). Eta baita gizarte zibil gisa hirugarren sektorearen espezifikotasuna kontuan izateko aldarrikapena edo eskaera bultzatzekoa ere.
Beharrezkoak dira irtenbide posibleen inguruko kontsulta eta lanketa egin ahal izateko erreferentziazko pertsonak edo erakundeak. Bistakoak dira denbora, finantzaketa eta prestakuntza espezifiko gabezia eta beharrezkoa da zuzeneko arretan lan egiten duten hirugarren sektoreko pertsonak ez gainkargatzeko langile espezializatuak izatea. Izan ere, haiei egokitzen zaie oso bizkor aldatzen ari den ingurunean beren tokia bilatzeko lan bakartia eta nahasia.
Ondo dagigu VUCA izeneko testuinguru sozialen bizi garela: volatility (lurrunkortasuna), uncertainty (ziurgabetasuna), complexity (zailtasuna), ambiguity (anbiguotasuna). Ondorioz, honako hauek bilduko dituen ED beharko dugu:
Ezberdina dena, ezberdinak direnak, anitza dena, kontuan hartzea. Gure modukoak ez diren pertsonekin batera sortzea eta pentsatzea. Diziplina anitzeko eta belaunaldi arteko taldeak: eraldaketa digitalak bere tokia topatu beharko du erakundeen estrategian, eta horretarako prestatuta dauden pertsonak eta talde anitzetakoak izan.
Ikuspegi konstruktibista: pertsonak begien bistatik ez galtzea. “Teknologia soziala da eta arrakasta du gizakiaren portaerekin sintonizatzeko gai den heinean. Hain zuzen ere, arrazoiaren eta emozioaren nahasketa bitxiak zuzentzen ditu gizakiaren portaerak. Eraldaketa Digitalak ulertu beharra du gizakiok garela eskaintzen diguten teknologia hori erabiliko dugunok edo erabiliko ez dugunok[6]”. Eskura gero eta baliabide teknologiko gehiago dugun garaiotan, zer jokabide dugun berrikusi beharra dugu. Gogoeta horrek gogoeta etikoa izan behar du. Zer egin dezakegu? Zer egin nahi dugu? Zer egiteak du zentzua? Baliokideak al dira egin behar duguna eta egin dezakeguna?
Maila globalean onena dena bilatzea, eta ez soilik maila lokalean onena dena: eraldaketa digitalaren prozesuan, nola sor ditzakegu erakunde edo elkarte batentzat onuragarriak eta jasangarriak bakarrik izan beharrean, planeta osorako lagungarriak diren berdintasunezko baldintzak, baldintza demokratikoak, produkziokoak, banaketakoak eta kontsumokoak, sarbide eta inpaktukoak? Nola pentsatu behar dugu eraldaketa digitala planeta mailan?
Laburbilduz, eraldaketa digitalaren prozesuak hirugarren sektorean honako hauek eskatzen dizkigula esan dezakegu:
- Teknologien erabilerari buruzko gogoeta kritikoa; hau da: eraldaketa digital eredu arduratsua, hirugarren sektorearen espezifikotasuna eta EDari buruzko ikuspegi globala biltzen dituena.
- Digitalizazioak eskaintzen digun diferentziala baloratuko duen eta zentzuzkoa zer egoera eta prozesutan den bereiztea helburu duen gogoeta.
- Anitzak diren giza taldeak, arlo digitalari dagokionez gaitasunak dituztenak eta hirugarren sektorearen ezaugarriak ulertzen dituztenak eta sentsibilitate soziala dutenak, EDaren eraikuntza sozialari dagokionez ikuspegi kritikoarekin elkarlanean aritzeko gai direnak.
- Hirugarren sektorerako egokia den EDa garatu ahal izateko beharrezko finantza eta pedagogia arloko babesa, eta eragile ugarien arteko elkarlana.
[1] EDE Fundazioa (2021). Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialaren egoera, eraldaketa digitalaren erronkaren aurrean. Gasteiz, Eusko Jaurlaritzaren Berdintasun, Justizia eta Gizarte Politika Saila, 147 or.
https://3seuskadi.eus/libros/la-situacion-del-tercer-sector-social-de-euskadi-ante-el-reto-de-la-transformacion-digital/
[2] APTES – Gizarte Teknologia Sustatzeko Elkartea eta PR4 Teknologia Soziala (2022). Eraldaketa aro digitalean. Hirugarren Sektore Sozialaren eraldaketa digitalerako testuingurua eta ibilbide-orria. s.l., 22 or.
[3] Gartner teknologia-ikerketako enpresak gehiegizko aurreikuspenaren zikloa erabili du dimentsio handiegia duen entusiasmoa eta, teknologia berriak sartzeko garaian ondoren gertatu ohi den desengainua karakterizatzeko.
[4] J. Iturbe-Ormaetxea,“Mapa de la transformación digital” (Eraldaketa digitalaren mapa), Consultoría artesana en red https://www.consultorartesano.com/tag/mapa-de-la-transformacion-digital webgunean
[5] Arlo honetan, J. Iturbe-Ormaetxeak “Mapa de la transformación digital” (Eraldaketa digitalaren mapa), Consultoría artesana en red https://www.consultorartesano.com/tag/mapa-de-la-transformacion-digital webgunean jorratutako gogoetari jarraitu diogu.
[6] J. Iturbe-Ormaetxea