Egilea: Hirugarren Sektore Sozialaren Euskal Behatokia
Laburreko zenbakia: 06/2025

SARRERA ETA ESPARRUA

Parte-hartze soziala Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialaren (aurrerantzean, EHSS) identitatearen parte da, eta haren lan-ildo nagusietako eta lehentasunezkoetako bat da, eta hala egituratzen da sektorearen esparru-legedian.

Alde batetik, EHSSren Legearen arabera, erakundeen helburu nagusia da kalteberatasun-, bazterketa-, babesgabetasun-, desgaitasun- eta/edo mendetasun-egoerei aurre egiten dieten pertsonen, familien, kolektiboen eta komunitateen eskubideak benetan egikaritzea eta gizarteratzea sustatzea. Era berean, gizarte zibiletik sortutako ekimenak dira, gizarteari erantzunak eskaintzea bilatzen dutenak, eta borondatezko parte-hartzetik sortutakoak, neurri handiagoan edo txikiagoan, bazkideen, gobernu-organoak osatzen dituzten pertsonen edo erakundean borondatez laguntzen duten beste pertsona batzuen bitartez.

Lege horren 4. artikuluak dioenez, esku-hartze sozialeko jardueren helburua da gizarte bidezkoagoa, solidarioagoa, berdintasunezkoagoa, parte-hartzaileagoa eta demokratikoagoa lortzeko beharrezko eraldaketa sozialean aurrera egitea. Jarduera horien artean, elkartasun antolatua eta herritarren parte-hartze soziala sustatzera eta artikulatzera bideratutakoak daude, eta, bereziki, gizarte-boluntariotza, elkarrekiko laguntza eta esku-hartze sozialaren hartzaileen asoziazionismoa.

Bestalde, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak berak 3. artikuluan adierazten duenez, gizarte-ongizatea, gizarteratzea eta gizarte-kohesioa ez dira Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren helburu esklusiboak; aitzitik, elkartasuna eta bizikidetza sustatzea eta gizarte-partaidetza sustatzea beste sistema eta politika publiko batzuekin partekatutako helburutzat hartzen dira.

Hala ere, ezaugarri hori ez da esparru-legerian soilik ikusten, izan ere, sektoreko erakundeek pertsonekiko eta gizartearekiko duten konpromisoan eta arreta-eredu komunitarioaren garapenean ikus daiteke, pertsonak erdigunean kokatzen baititu, lurraldearekiko eta bertan bizi diren pertsonekiko lotura mantenduz.

Hori guztia aspaldidanik islatzen da Behatokiak 2024ko Hirugarren Sektore Sozialaren Liburu Zuriaren bidez egindako diagnostikoetan. Bertan ikus daitekeenez, erakundeen % 54,6k pertsonekin eta haien testuinguruarekin lan egiten du eta pertsonen parte-hartzea bultzatzen du zerbitzuen diseinuan eta ebaluazioan, eta erakundeen % 38k garapen komunitarioko edo tokiko garapeneko zerbitzuak ematen ditu.

ZEIN DA HIRUGARREN SEKTORE SOZIALAREN ZEREGINA PARTE-HARTZE SOZIALEAN?

Egungo egoera politiko eta sozialean, hainbat faktorek eragin dute azken urteotan gizartearen parte-hartzea mahai gainean jartzea. Alde batetik, egoera berriak eta konplexuak planteatzen dira, erabakiak modu partekatuan hartu behar dituzten proposamen berriak eskatzen dituztenak. Eta, bestetik, baliabideen eta zerbitzuen diseinuak, plangintzak, abiarazteak eta ebaluazioak gero eta pisu handiagoa dute hartzaileen partaidetza-prozesuetan (Pujol, s.f).

Adibidez, azken hamarkadan, gizarte-mugimenduak garatu dira, intentsitate eta denbora-hedadura handiagoarekin edo txikiagoarekin, arazo jakin batzuk dituzten pertsonek berek osatuak. Mugimendu horiek aldaketa proposamenak aurkeztu dituzte kulturaren eta politikaren arloan, baina, batez ere, “biktimatzat” edo “kalteberatzat” hartzen ziren pertsonak benetako eragile sozial bihurtu direla ikusi da. Hala ere, hori ez da ezer berria; aitzitik, Euskadin esperientzia ugari ditugu sektorean, hala nola, desgaitasunaren, osasun mentalaren edo adikzioen esparruan, non hartzaileak berak eta haien familiak arazo horiei ikusgarritasuna emateko borrokatu ziren eta une horretan erantzunik ez zuten premiei erantzuteko moduko baliabideak eta zerbitzuak bultzatu zituzten (Mora Rosado, 2010).

Eredu horrek sustatzen du hartzaileen iritziak kontuan hartzea eta erabaki kolektiboak hartzeko prozesuetan txertatzea. Parte-hartze hori, sarritan, lurraldean errotuta egoteagatik eta gizartea mobilizatzeko gaitasunagatik bideratzaile gisa jarduten duten gizarte-erakundeetan hasten da, eta horrek pertsonak, taldeak, erakundeak eta hainbat gizarte-eragile harremanetan jartzea eta partaidetza hori eraginkorra izan dadin errazten du (Mora Rosado, 2010).

Handyri jarraituz (1990), elkarteen sektoreak hainbat funtzio sozial garatzen ditu, eta hiru multzotan sailka daitezke. Lehenengoa, hainbat kolektibori baliabideak eta zerbitzuak emateari dagokionez; bigarrena, eragin politikoaren rola, herritarrek parte hartzeko eta ideiak sortzeko eta zabaltzeko kanal gisa; eta hirugarrena, eta ez garrantzi gutxiagokoa, elkarrekiko laguntza eta gizarteratzea, partaidetzaren beraren bidez lortutako bizipenak eta hazkunde pertsonala sortzea ahalbidetzen duena.

Horregatik guztiagatik, Hirugarren Sektore Soziala erreferente izango da, besteak beste, herritarren ahalduntze-ekimenak dinamizatzeko, hezteko eta  bultzatzeko, bereziki, arrisku edo kalteberatasun sozialeko egoeran dauden pertsonekin.

ZEIN DA PARTE-HARTZE SOZIALAREN EGINKIZUNA ESTIGMAREN AURKAKO BORROKAN?

Parte-hartze sozialak bermatu egiten du pertsona hartzaileen eta haien familien iritzia kontuan hartzen dela esku-hartze sozialeko prozesuen faseetan; horrez gain, aukera ematen du mekanismoak ezartzeko, eguneroko bizitzako hainbat gunetan parte hartzeko zailtasunak dituzten pertsonek, beren beharren arabera, beharrezko tresnak eta laguntza izan ditzaten.

Kontuan hartu behar da arrisku edo kalteberatasun sozialeko egoerei aurre egin behar dieten pertsonek hainbat oztopo (egiturazkoak, pertsonalak eta sozialak) izaten dituztela, eta horiek komunitatean parte hartzea zailtzen diete. López, González et al. (2023) adituen arabera , estigma da gure gizarteetan estereotipo, aurreiritzi eta jarrera diskriminatzaileen agerpenean eragin handiena duen faktoreetako bat, eta eragin handia du osasun mentalaren eremuan.

Goffmanek (2006) adierazi du estigmatzat hartu dela gizartean erabateko onarpena lortzeko desgaituta dagoen pertsona baten egoera. Bere hausnarketan azaldu duenez, gizarteak ezartzen ditu pertsonak kategorizatzeko bitartekoak eta kategoria horietako bakoitzean naturaltzat hartzen diren atributuen osagarria. Ingurune sozialak bertan aurki daitezkeen pertsonen kategoriak ezartzen ditu. Aurrez ezarritako baliabideetako ohiko gizarte-trukeak aurreikusitako beste batzuekin tratatzea ahalbidetzen digu, arreta edo gogoeta berezirik eskaini beharrik gabe. Beraz, arrotz baten aurrean gaudenean, litekeena da lehen agerpenek zein kategoriatan dagoen eta zein atributu dituen (hau da, gizarte-identitatea) aurreikustea.

Ildo beretik, Livingston eta Boyd (2010) autoreek hiru estigma mota edo maila bereizten dituzte: egiturazkoa, soziala eta pertsonala. Egiturazko estigma legeekin, arauekin eta prozedurekin lotuta dago, eta horiek, maila instituzional edo politiko batetik emanda, estigmatizatutako pertsonen eskubideak eta aukerak mugatzen dituzte. Era berean, gizarte-estigma gizarte-talde handiek sustatzen dute, kasuistika edo ezaugarri jakin batzuei lotutako estereotipo eta aurreiritzien inguruan, eta horiek ere aukera-berdintasuna mugatzen dute. Eta, azkenik, estigma pertsonala edo autoestigma dago, non pertsonek egoera edo baldintza jakin bati lotutako estereotipoak eta aurreiritziak barneratzen dituzten, bizi-kalitatea murrizten dutenak.

Nabarmendu behar da estigma batez ere osasun mentalarekin lotu den arren, eta ikerketa eta jardunbide egokien gida gehienak eremu horretan egin diren arren, ez dela horrekiko gai esklusiboa. Estigma biztanleria ororen ezaugarrietara hedatzen da (generoa, sexu-orientazioa, etnia, desgaitasuna, adina, nazionalitatea, besteak beste), eta ezaugarri horiek estigmatizatzaile bihurtzen dira eta elkarren artean eragiten dute. Estigma horri intersekzionala esaten zaio, eta zaurgarritasun-ardatz bat baino gehiago duten pertsonei eragiten die gehien.

Ildo beretik jarraituz, eskubideen murrizketa globaltasunetik gertatzen da, eta gehien eragiten dien arloetako bat gizarte-eskubideena da, eta horrek berekin dakar gizarte-baliabideak, zerbitzu publikoak eta baita gizarte-partaidetzarako aukerak ere eskuratzea (FEAFES, 2014).

Beraz, estigmaren edo autoestigmaren bidez, kolektibo jakin batzuekiko distantzia soziala eta/edo arbuioa sustatzen da, eta ez dira auzokoak, bikotekideak, lankideak… gisa onartzen, eta horrek zuzenean eragiten die kolektiboaren eskubideei eta aukerei, erabateko gizarte-bizitzarako eta zerbitzu eta/edo baliabideetarako sarbidean oztopo gisa funtzionatzen baitu. Era berean, estigmatizatutako pertsonek dena saihesteko jokabideak izan ditzakete, autoestimuan eta jokabide pertsonal eta sozialean ondorio negatiboak eraginez (López et al., 2008). Horregatik guztiagatik, tolerantziarik eza eta paternalismoa estigmatizatutako pertsonentzako interakzio sozialeko moduak dira. Pertsona batzuek haien presentzia onartzen dute, baina kontaktua saihesten dute edo gehiegi babesten dute, infantilismoaren joerarekin (Badallo, Garcia-Arias eta Yélamos, 2013).

Arestian aipatutakoaren ondorioz, estigma-maila handiago edo txikiagoari aurre egin behar dioten eta kalteberatasun-egoeran dauden pertsonek, denbora luzeagoan edo laburragoan, murriztuta ikusten dituzte beren gizarte-eskubideak eta, ondorioz, gizarte-partaidetzarako eskubidea.

Hori dela eta, hirugarren sektore sozialak partaidetzari dagokionez egiten duen lanak zentzu berezia du pertsonen eta komunitateen beharretara egokitutako espazio lagunkoiak sortzeko tresna espezifiko gisa, pertsona guztiek komunitateko kide izateko duten eskubidea egikaritzea ahalbidetuko dutenak eta, gainera, esperientzia pozgarria izango dena. Beraz, esan daiteke hartzaileek EHSSko erakundeen esku-hartze prozesuetan parte hartzea funtsezko faktorea dela kolektibo edo profil jakin batzuen desestigmatizazioan.

 ZER ESPERIENTZIA DITUGU HIRUGARREN SEKTORE SOZIALEAN?

Ondoren, Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialeko esperientzia batzuk nabarmenduko dira, hartzaileen eta komunitatearen parte-hartze sozialean oinarrituta.

Guztiek helburu bikoitza partekatzen dute: erakundeak osatzen dituzten pertsonen ahotsa komunitatera eramatea eta elkarguneak sortzea, kolektibo jakin batzuekiko estereotipoak eta aurreiritziak elkar aitortzeko eta apurtzeko.

Era berean, Hirugarren Sektore Sozialaren Euskal Behatokiak arreta-eredu komunitarioari buruz egindako txostenean 20 esperientzia biltzen dira, hartzaileekin eta komunitatearekin batera egindako lanean oinarrituta.

ARGIAKO KLUB SOZIALA, PARTE HARTZEKO GUNEA

Aurreko atalean aipatutako partaidetza-esperientzien adibideen ondoren, esperientzia parte-hartzaile horietako batean murgilduko gara, hartzaileak desestigmatizatzen laguntzen duena, Argiako Klub Sozialarena, kasu honetan esperientziaren protagonisten testigantzatik abiatuta.

Klub soziala, metodologia parte-hartzailean oinarritutako aisialdirako eta parte-hartze sozialerako gunea da. Berrogeita hamar pertsona ingururi irekita dago, eta bertan bi gizarte-hezitzailek egiten dute lan. Hezitzaile horien eginkizuna da bideratzaileak izatea, eta bazkideei laguntzea ahalduntze-prozesuan; gainerako bazkideek, berriz, beren trebetasunak ematen dituzte, edo, besterik gabe, beren konpainia (Larizgoitia, 2015).

Esperientzia horretan gehiago sakondu ahal izateko, Behatokiak hasierako gidoi bat egin zuen, eta klubeko bazkideekin kontrastatu zen batzarretan, prozesua hasieratik amaierara partaidetzazkoa izango zela eta gai garrantzitsuenei helduko zitzaiela bermatzeko. Horren ondorioz, bideo bat egin dugu, eta bertan, bazkideek eta bideratzaileek espazioa erakusten digute, klub soziala zertan datzan kontatzen digute, eta beren esperientziaren bidez, klubean parte hartzearen onurak kontatzen dituzte, baita klubak bizitza nola aldatu dieten eta denbora horretan guztian zer oztopo edota zailtasun gainditu dituzten ere.

Parte-hartze sozialeko ekimen honi buruz gehiago jakin nahi baduzu, klub soziala osatzen duten pertsonen ahotsetik, hemen duzu bideoa.

BIBLIOGRAFIA

Badallo Carbajosa, Adrián, García-Arias, Susana, y Yélamos, Laura. (2013). La situación de estigmatización en el entorno de un recurso de rehabilitación psicosocial. Revista de la Asociación Española de Neuropsiquiatría, 33(120), 737-747.

Confederación española de agrupaciones de familiares y personas con enfermedad mental (2014). Aproximación a la patología dual propuestas de intervención en la red FEAFES. Madrid. http://feafesgalicia.org/ img/documentacion/guias/Aproximacionpatologia-dual.pdf; Consultado el 21 de junio de 2018.

Euskadi. Ley 12/2008, de 5 de diciembre, de Servicios Sociales. Disponible en: https://www.euskadi.eus/y22-bopv/es/bopv2/datos/2008/12/s08_0246.pdf

Euskadi. Ley 6/2016, de 12 de mayo, del Tercer Sector Social de Euskadi. Disponible en: https://www.euskadi.eus/bopv2/datos/2016/05/1602096a.pdf

Goffman, E. (2006). Estigma: La identidad deteriorada (L. Guinsberg, Trad.). Buenos Aires: Amorrortu.

Handy, C. B. (1990), Understanding Voluntary Organizations. Penguin Books. London.

Larizgoitia-Jauregi, A. (2015). Club social para personas con discapacidad relativa a la salud mental, espacio para el ocio que posibilita su participación. Rehabilitación psicosocial, 1(12), 25-33.

Livingston, J. D., y Boyd, J. E. (2010). Correlates and consequences of internalized stigma for people living with mental illness: a systematic review and metaanalysis. Social Science & Medicine, 71(12), 2150-216.

López, A., González, A., Ugidos, C., & Zamorano, S. (2023). Guía de buenas prácticas contra el estigma. Valencia: Reproexpres.

López, M., Laviana, M., Fernández, L., López, A., Rodríguez, A. M., y Aparicio, A. (2008). La lucha contra el estigma y la discriminación en salud mental. Una estrategia compleja basada en la información disponible. Revista Asociación Española de Neuropsiquiatría, 18(101), 43-83.

Mora Rosado, S. (2010). Tercer sector, participación y ciudadanía. Documentación social(159), 103-120.

Observatorio Vasco del Tercer Sector Social (2024). Libro Blanco del Tercer Sector Social de Euskadi 2020. Disponible en: https://3seuskadi.eus/wp-content/uploads/LibroBlanco_DEF_2019-2020_es-comp.pdf

Pujol, P. (s.f). La participación dentro y fuera de las entidades del Tercer Sector. Educación social, 30.